گفتگو با موسی حقانی پژوهشگر تاریخ معاصر
تعداد بازدید : 0
زمینه های كودتا
نویسنده : دانش پور
كودتای 1299 كه پس از ناكامی قرارداد 1919 به وقوع پیوست باعث ایجاد تحولاتی در ابعاد سیاسی و فرهنگی كشورمان شد. در گفتگویی كه با موسی حقانی، مسئول موسسه مطالعات تاریخ معاصر داشتیم. به زمینه ها و عوامل موثر بر بروزاین كودتا پرداخته شد كه می خوانید
گروه تاریخ
چه عواملی زمینه ساز بروز كودتای سال 1299 در ایران شد؟
عوامل بروز كودتا در ایران را باید در شرایط سیاسی ایران بعد از جنگ جهانی اول ( بعد ازفروپاشی رژیم تزاری در روسیه) و رقابت های روس و انگلیس در ایران و فضایی كه برای انگلستان در شرایط سالهای پایانی جنگ جهانی اول فراهم شد جستجو كرد. بعد از فروپاشی رژیم تزاری در روسیه به یك دوره طولانی مدت رقابت بین روسیه و انگلستان در ایران مهر پایان خورده می شود. به این معنی كه روسیه كه دچار سقوط رژیم تزاری و انقلاب بلشویكی شده بود دیگر این قدرت را نداشت كه بتواند در امور ایران برای مدت كوتاهی دخالت كند و این فرصت خوبی برای انگلستان فراهم كرد تا بتواند منافع و حوزه نفوذ خودش را در ایران گسترش دهد و حتی شمال ایران را هم مورد تهدید قرار بدهد.
انگلیسی ها برای اینكه بتوانند سلطه مطلق خود در ایران اعمال كنند، چند طرح را
پی گیری كردند كه یكی از آن طرح ها قرارداد 1919 و دیگری كودتای 1299 بود انگلیسی ها، علاوه بر بسط حوزه نفوذ خود به دنبال این بودند كه با ایجاد یكسری كشورهای وابسته به خودشان، حلقه بهداشتی هم بر دور كشور روسیه ایجاد كنند. و از طریق این حلقه های بهداشتی مانع از نفوذ اندیشه كمونیستی و بلشویكی به كشورهای منطقه و جهان شوند. بنابراین قرارداد 1919، گام اولی بود كه توسط لردكروزن برداشته میشود و بر اساس این طرح مالیه و ارتش ایران و به عبارتی قدرت حاكمه ایران به دست انگلیسی ها می افتد.
اجرای قرارداد 1919 متضمن هزینه كردن مبالغی در ایران بود كه با توجه به شرایط انگلستان بعد از جنگ كه خودش دچار مشكلات اقتصادی عدیده شده بود و آنها در پی این بودند كه در همه زمینه ها صرفه جویی كنند و حتی در پی این بودند كه نیروهای خودشان را از كشورهای دیگر به خصوص از خاورمیانه به دلیل هزینه های گزاف آن بیرون بكشند، مقرون به صرفه نبود. این طرح از ابتدا مخالفین جدی در هیئت حاكمه انگلیس داشت از جمله چرچیل، لوید جرج نخست وزیر انگلیس كه او در ابتدا مخالفت آشكاری با این قضیه نداشت اما رفته رفته مخالفت خود را آشكار می كند، لرد مونتاگو، وزیر هندوستان نیز از جمله كسانی بود كه مخالف این طرح بودند. به هرحال این افراد كه تعلق به لابی صهیونیستی در هیئت حاكمه انگلستان داشتند عملا به دنبال راه دیگری بودند كه مقرون به صرفه تر بوده و مستلزم هزینه زیادی در ایران نباشد، علاوه بر اینكه حضور نیروهای انگلیسی را به طور جدی در ایران نطلبد. در حالیكه در طرح لردكروزن آنها می بایست مبالغی بعنوان وام در اختیار ایران قراردهند و همینطور مستشارانشان اعم از مالی و نظامی در ایران حضور پیدا كنند. و اینگونه بودكه با تحقق قرارداد 1919 شاهد حضور گسترده ای از انگلیسی ها در ایران می بودیم.
اما اهداف سلطه بر ایران و سلطه بر مالیه و ارتش ایران با طرحی دیگر پیگیری و به پیروزی رسید كه همان كودتای 1299 بود. قرارداد 1919 با توجه به مخالفت های گسترده ای كه هم در داخل و هم خارج از ایران با آن صورت گرفت عملا نتوانست تحقق پیدا كند. لابی صهیونیستی نیز با توجه به سیطره و نفوذی كه در حكومت هند بریتانیا داشتند و از آن طریق سیاست های خودشان راد ر ایران و كشورهای خاورمیانه اعمال می كردند دست بكار شدند و با توجه به اینكه از قبل یعنی از سال 1917، افرادی نظیر رضاخان میرپنج را به خدمت گرفته بودند. زمینه های كودتای 1299 را در ایران فراهم كردند. لازم به ذكر است آشنایی رضاخان با سازمانهای جاسوسی بریتانیا به همان سال 1917 بر می گردد كه به وساطت میرزا كریم خان رشتی صورت گرفت و رضاخان با اردشیر جی، بنیانگذار سازمان جاسوسی انگلستان در ایران در دوره قاجار آشنا میشود و از طریق این آشنایی، رشد خودش را در قوای قزاق آغاز می كند و طی كودتایی كه با همكاری استارولسكی بر علیه كلرژه انجام می دهند موقعیت خودش را در قوای قزاق بهبود می دهد و نهایتا در آستانه كودتا هم با اقدامی كه با هماهنگی اردشیر جی و
آیرون ساید كه از مهر 1299 به ایران آمده بود استارولسكی از فرماندهی قوای قزاق عزل میشود و قاسم خان و الی به عنوان رئیس قزاق خانه منصوب میشود. نصب قاسم خان والی، زمینه را برای رضاخان آماده می كند كه بتواند سریعا از موقعیتی كه قوای قزاق داشتند و شكستی كه در جنگ با نیروهای جنگلی خورده بودند و وضعیت نابسامانی كه داشتند، استفاده كند. رضاخان از این وضعیت استفاده كرد و با كمك مالی بانك شاهنشاهی و با كمك افراد و نیروهای انگلیسی، توانست قوای قزاق را سازماندهی و بازسازی كند و آنها را آماده حركت به سمت تهران كرده و حكومت را بدست بگیرند. از جهت سیاسی هم كابینه
فتح اله خان اكبر در یكی از حساس ترین شرایط تاریخی ایران بر سركار می اید. این كابینه و این فرد، سعی در رفع مشكلات ایران نكردند علاوه بر اینكه فتح اله خان اكبر، خود عضو كمیته آهن بود كه شاخه سیاسی كودتا محسوب میشد (كمیته آهن در سالهای قبل از كودتا در اصفهان تشكیل میشود و بعد با نظارت یكی از افسران انگلیسی كه در اصفهان مستقر بود، تاسیس شده و در آستانه كودتا به تهران منتقل میشودو در محله زرگنده مستقر میشود كه به دلیل استقرار آن در این محله به كمیته زرگنده نیز معروف است) به هر صورت كمیته آهن و كمیته زرگنده هم تلاش می كنند كه هم در قوای قزاق نفوذ كنند و هم كابینه را در دست بگیرند و زمینه سیاسی را برای وقوع كودتا فراهم كنند و عملا هم در سوم اسفند 1299 با هماهنگی های كمیته آهن می بینیم كه یا عملا نیروهای محافظ تهران را خلع سلاح می كنند و یا آنها را مجبور می كنند كه هیچگونه مدافعه ای در مقابل كودتاگران نداشته باشند، كه سرانجام نیز به اشغال كودتاگران در می آیند.
در جریان این قضیه آیا می توان، ناكامی مشروطه خواهان در رسیدن به اهدافشان را دلیلی برای رویكرد آنان به كودتا و
شكل گیری آن دانست؟
وقتی حكومت مشروطه نتوانست در تحقیق اهداف خودش موفقیتی كسب كند عملا یاس و ناامیدی در كشور حاكم شد و بخشی از كسانی كه باعث انحراف مشروطه شدند، به این فكر افتادند كه با استفاده از قدرت نظامی و مشت آهنین، قضایای ایران را حل نموده و پروژه اقتباس از غرب و غربگرایی را با اعمال زور در ایران حاكم كنند هرچند كه این اعمال زور در دوره پس از فتح تهران هم وجود داشته است و چنین تصمیمی بدین معنی نیست كه آنها در این مقطع به این نتیجه رسیده باشند بهرحال در فضایی كه پس از ناكامی نیروهای اصولگرا در مشروطه به وجود آمد این تفكر شكل گرفت كه قضایای ایران و استقرار مدرنیته و تجدد را در ایران از طریق اعمال زورپی گیری كنند و با توجه به اینكه این گروه ها تلاش زیادی كردند و از اعمال زور هم ابایی نداشتند، اما ساخت مذهبی و سنتی جامعه ما با این گرایشات غربگرا، كه عملا درهمان دوره هم شعارهای ضد دینی سر می دادند و مبانی دینی جامعه را زیر سئوال
می بردند، سازگار نشد و آنها نتوانستند در میان مردم نفوذ كنند.از سال 1292 یعنی هفت سال قبل از كودتا نشریاتی نظیر كاوه كه توسط تقی زاده و طیف روشنفكری سكولار آن دوره، منتشر می شد بحث استفاده از »مشت آهنین« یا دیكتاتوری منور را مطرح كردند و عملا زمینه فكری را برای وقوع یك كودتا فراهم نمودند و با دم زدن از اینكه مشكل ایران جز با استفاده از زور و استفاده از مشت آهنین حل نمیشود بلكه تنها با استفاده از زور می توان تغییرات فرهنگی مورد نظر را در ایران اعمال كرد تا متعاقب آن تغییرات سیاسی و اقتصادی هم صورت بگیرد كه این جریان از لحاظ فكری وفرهنگی، زمینه های وقوع یك كودتا یا روی كار آمدن یك دولت مقتدر را به وجود آورد.
دو روی یك سكه
تعداد بازدید : 0
اقدامات كابینه كودتا
نویسنده : فاطمه دهقانپور
نزدیك نصف شب سوم اسفند 1299 اردوی قزاقان وارد تهران شد و با شلیك چند توپ همه را از آمدن خود خبردار كرد. سیدضیاء پس از ورود به تهران برای اینكه با مخالفتی روبرو نشود ادیب السلطنه رادسر را مامور توقیف رجال و بزرگان نمود و اشخاصی چون عین الدوله، محتشم السلطنه، وثوق السلطنه، سیدحسن مدرس، سردار معتضد و ... دستگیر شدند و بعدا سفارت انگلیس خواستار ارائه لیستی از اسامی دستگیرشدگان شد . رضاخان نیز در سوم اسفند در بیانیه ای تحت عنوان (حكم می كنم) ضمن اعلام حكومت نظامی در شهر و تهدید مخالفین حكم بر تعطیلی روزنامه ها، مغازه های شراب فروشی، تئاتر، سینما و تمام دوایر دولتی كرد و كاظم خان را مسئول اجرای این احكام نمود. در روز چهارم اسفند سرهنگ باقر بمبئی بعنوان نماینده كودتاچیان با احمدشاه ملاقات كرد و تقاضای كودتاچیان مبنی بر ریاست الوزرایی سیدضیاء و فرماندهی دیویزیون و سردار سپهی، برای رضاخان را به اطلاع احمدشاه رساند وی نیز در حكمی ضمن لاقید خواندن زمامداران گذشته سید ضیاء را به صدارت و رضاخان را نیز به سردار سپهی منصوب كرد. سیدضیاء در كابینه خود ابتدا وزارت جنگ را به ماژور مسعودخان كیهان داد ولی بعداً بعلت اختلافی كه بین وی و رضاخان بوجود آمد رضاخان وزیر جنگ و مسعودخان مشاور وی شد. سید در 18 اسفند در بیانیه ای بر سرنگونی عمارت مفتخواران، ایجاد یك عدالت خانه مبتنی بر عدل، تقسیم خالصجات و دارائی دولتی بین دهقانان، رعایت صرفه جویی اقتصادی و محو هرج و مرج مالی، تاسیس مدارس، تشویق تجارت و صناعت، لغو كاپیتولاسیون و قرارداد 1919 تكیه كرد. در مورد لغو قرار داد مزمن در گزارش به كرزن می نویسد: »تصور می رود لغو قرارداد هیچ وضع را تغییر ندهد برای اینكه مستشاران ما در حالیكه مشغول خدمت و افسران انگلیسی در امور قشون مداخله دارند و عملا قرارداد اجرا شده است«. سیدضیاء بعدها در دفاع از این اقدام خویش در مجلس گفت: »می فرمائید این قرارداد ملغی بود تصدیق می كنم عملا ملغی بود ولی وضعیت بغرنجی ایجاد كرده بود كه افراد را خسته و وضعیت را فلج كرده بود.«
از دیگر اقدامات كابینه كودتا می توان به تشكیل كمیسیون بلدیه، افتتاح دوایر دولتی دستور جمع آوری اسلحه، تعطیلی روز جمعه، ممنوعیت استفاده از شراب در مراسم رسمی ،جمع آوری اطفال بی صاحب و قانون ثبت اسناد اشاره كرد. پس از مدت كوتاهی كابینه كودتا سقوط كرد، علل سقوط كابینه را احمد شهریور در مسائلی چون نداشتن حزب و جمعیت كه فورا وزارتخانه را در دست بگیرند و مجلس را راه بیندازند، نداشتن وجاهت ملی، رنجانیدن رضاخان و حبس كردن معاریف می داند. و دولت آبادی در نارضایتی انگلستان. محمدرضا پهلوی درباره كنار گذاشتن سیدضیاء می نویسد: »هدف پدرم از دور كردن سید ضیاء این بود كه آزادی عمل بیشتری برای اجرای اهدافش كه یكی از آنها برقراری استقلال مملكت در برابر قدرتهای خارجی بود بدست آورد.« آری رضاخان برای رسیدن به اهدافش می بایست وجاهت ملی كسب می كرد و با اخراج سیدضیاء بعنوان یك عامل سرشناس انگلیس در ایران می توانست به هدفش نزدیكتر شود بعد از سقوط كابینه سیدضیاء تا ریاست الوزرایی رضاخان، وی در كابینه های مختلف سمت وزارت جنگ را داشت كه موجبات سقوط كابینه ها را فراهم می نمود. وی در این ایام نهضت جنگل ، قیام كلنل محمدتقی خان پسیان، شورش لاهوتی، سالارالدوله، حاج بابا اردبیلی و .... را سركوب كرد و در اوضاع متزلزل كابینه قوام با ادغام قزاقخانه، ژاندارمری، بریگارد مركزی و پلیس جنوب، قشون متحدالشكل ، طرح دیكسون، را بوجود آورد! بدین ترتیب ضمن جلوگیری از تجزیه كشور و برقراری امنیت وجاهت ملی را هم بدست آورد، مخبرالسلطنه درباره موفقیتهای رضاخان می نویسد: »سردار سپه رونق در نظام داده نفوذ دولت را در اطراف كشور افزوده، مردم از كابینه های متزلزل و فقدان نقشه به تنگ آمده آرزوها در دل انباشته، سردار را مردكار می بینند و بدو امیدوارند«. رضاخان بر مجلس و روزنامه ها نظارت سختی داشت مثلا میرزا حسین خان صبا، مدیر روزنامه ایران، را بخاطر انتقاد به بخشیدن لقبهای مضحك به قاتلین كلنل پسیان شلاق زد و حبس كرد. سرانجام رضاخان از شاه تقاضای دریافت الوزرای می كند و شاه هم به شرط آنكه بلافاصله اسباب مسافرت وی را به فرنگ فراهم نماید موافقت می نماید. و این ایام مقارن ایجاد جمهوری در تركیه می باشد. رضاخان در روزهای نخستین صدارت، نظمیه را به تصرف درآورد ژنرال وستدایل سوئدی را اخراج كرد و سرهنگ محمدخان در گاهی را به جای وی نشاند و حكومت تمام شهرهای بزرگ را به نظامیان داد.