«مسئولیت شرعی» پزشک درقبال بیمار
نویسنده : اسفندیاری طبسی info@khorasannews.com
حفظ جان مسلمان برهرمسلمانی که توان حفظ آن را داشته باشد واجب است، بنابراین مداوای بیماردرهرشرایطی برپزشک وبیمارستان ها و مراکز درمانی واجب است وآن ها نمی توانند ازپذیرش بیمارومداوای اوخودداری کنند مگراین که مداوا ازعهده آن ها خارج باشد یا این که امکان دسترسی به پزشک یا مراکز درمانی دیگروجود داشته باشد؛ البته درصورتی که جان بیمار درخطرنباشد ویا تاخیردرمداوا باعث تشدید بیماریاش نشود. اهمیت مقولات سلامت و درمان، موجب شده است تا تعامل پزشکان وبیماران به یکی ازپردامنه ترین عرصه های تعاملات اجتماعی تبدیل شود و مسائل ودعاوی حقوقی بسیاری دربرداشته باشد.
رابطه حقوقی پزشک وبیمار
چنانچه بیمار با مراجعه به پزشک ،بهبودی حاصل کند،جای بحث وبررسی نیست.چون مشکلی درمیان نیست که بخواهیم با مراجعه به فقه وحقوق راه حل آن را بیابیم.مشکل زمانی به وجود می آید که بیماربا مراجعه به پزشک نه تنها بهبودی حاصل نمی کند بلکه بیماریاش تشدید می شود یا مداوا ،موجب نقص عضو ومانند آن می شود ،دراین شرایط، می توان رابطه حقوقی پزشک وبیمار را چند گونه تصورکرد:
صورت اول: پزشک بدون اخذ برائت از بیمار،تمام جد و جهد خود را درمداوای او به کارمی برد وهیچ گونه قصور ویا تقصیری درامرمداوا ندارد، در عین حال بیمارمداوا نمی شود وحتی بخشی ازسلامتی خود را ازدست می دهد.صورت دوم :پزشک پیش ازمداوا،رضایت بیمار را کسب وبیمارفرم برائت ذمه پزشک را امضا کند. پزشک درچنین شرایطی تمام تلاش خود را برای معالجه به کارمی بندد اما بیماربهبود نمی یابد ودرنتیجه، بخشی ازسلامتی یا جان خود را ازدست می دهد.صورت سوم:پزشک بدون اخذ برائت ذمه ازبیمار ،با سهل انگاری وبی دقتی ، باعث تشدید بیماری یا نقص عضو یا مرگ وی می شود.صورت چهارم: پزشک با اخذ برائت ازمسئولیت های احتمالی معالجه ، اقدام به مداوای بیمارمی کند و با کم دقتی موجب تشدید بیماری یا نقص عضو و یا مرگ بیمارمی شود.
طبابت بدون اخذ برائت
درصورت اول ،مسئولیتی متوجه پزشک نیست ودیه نقص عضو یا هزینه بیماربرعهده اونمی باشد.زیرا پزشک اولاً، توانایی وتخصص داشته وثانیاً، تمام تلاش خود را درمعالجه به کاربرده است وثالثاً، ازنظرفقه وحقوق، مسئولیت طبابت،منوط به نتیجه بخش بودن مداوا نیست وچنین نیست که بگوییم پزشک درصورت مداوا نشدن بیمار،مسئولیت هزینه ها ومعالجات بیمار را برعهده دارد. حضرت آیت ا...خامنه ای درپاسخ به استفتایی، دریافت حق طبابت ازبیماری که بهبود نیافته است را مجاز دانسته وچنین فتوا داده اند:« سوال: اگر پزشک در طبابت خود کمال دقت و تلاش را برای بهبودی بیمار انجام دهد ولی بهبودی برای وی حاصل نشود، آیا پزشک نسبت به حق ویزیت مدیون است یا نه؟ جواب: در فرض سوال مدیون نیست.»
درعین حال ازفتوای آیت ا...مکارم شیرازی درپاسخ به استفتایی چنین استنباط می شود که اگرپزشک رضایت نامه ازبیمارنگرفته باشد،ضامن است هرچند درطبابت قصورنداشته باشد. ایشان درپاسخ به این سوال که اگر به سبب تشخیص نادرست طبیب حاذق آسیبی به بیمار وارد شود، آیا باید دیه پرداخت شود ، فتوا داده اند:« ضامن است، مگر این که قبلاً به طور خصوصی یا به طور عام نسبت به خسارت ها اعلام برائت کرده باشد.» .البته این ضمانت درصورتی است که مداوای بیمارفوریت نداشته باشد؛زیرا دراین صورت اذن عام وجود دارد. این مرجع تقلید درپاسخ به این سوال که با توجه به این که ممکن است جان بیمار به طور اورژانسی (فوری) در خطر باشد، و زمانی جهت تعیین حساسیت فرد به دارویی خاص وجود نداشته باشد، چنانچه با تجویز دارو، بیمار به آن حساسیت پیدا کرده، و دچار عوارض شدید و یا مرگ شود، آیا پزشک معالج در قبال این عوارض مسئولیتی خواهد داشت ،اظهارداشته اند:« باید از بیمار یا ولیّ او اجازه بگیرد و اگر دسترسی به آن ها نیست، ما به عنوان حاکم شرع در این گونه موارد ضروری به اطبا اجازه می دهیم و ضامن نیستند. (به شرط این که به مقدار کافی دقّت کنند)«ماده 497 قانون مجازات اسلامی هم مداوای بدون رضایت نامه را در صورت فوریت ، موجب ضمان ندانسته است:« در موارد ضروری که تحصیل برائت ممکن نباشد و پزشک برای نجات مریض، طبق مقررات اقدام به معالجه نماید، کسی ضامن تلف یا صدمات وارده نیست.»
مداوا همراه با اخذ برائت
درصورت دوم که پزشک مأذون است ،بدون شک مسئولیتی درقبال بهبود نیافتن ویا نقص عضو وحتی مرگ بیمار ندارد وهیچ گونه دیه ویا هزینه ای برعهده وی نیست ؛زیرا معالجه بارضایت بیمار وبرائت ذمه پزشک انجام شده وپزشک هم درمداوا وطبابت ،هیچ گونه بی دقتی وسهل انگاری نکرده است.
مداوا همراه با سهل انگاری
درصورت سوم ،قطعا پزشک درقبال تشدید بیماری ویا نقص عضو ویا مرگ بیمارمسئولیت کامل دارد وباید دیه ویا هزینه های وی را بپردازد ؛زیرا نه ازبیمار رضایت نامه گرفته ونه وظیفه پزشکی خود را به درستی انجام داده است .
حضرت آیت ا...مکارم شیرازی درپاسخ به استفتایی دراین باره چنین فتوا داده اند:«سوال:چنانچه پزشک معالج، عمداً یا سهواً در مداوای بیمار یا مجروحی که مسئولیت درمان وی را پذیرفته کوتاهی ورزد و شخص در اثر سرایت بیماری، یا جراحت سابق، صدمه دیده و یا تلف شود، آیا طبیب مسئولیت خواهد داشت؟جواب: در صورتی که بیمار در شرایط خطرناکی باشد و اولیای مریض او را به طبیب بسپارند که از او مراقبت کند، و طرفین یا به خصوص طبیب بداند که اگر از بیمار غفلت کند، خطری بیمار را تهدید می کند، چنانچه طبیب این مسئولیت را پذیرفته باشد، و از انجام وظیفه تخلّف نماید، در برابر نتیجه آن مسئول است. و اگر عمداً و به قصد زیان رساندن به مریض این کار را کرده باشد، قتل عمد، یا جرح عمد محسوب می شود، در غیر این صورت، شبه عمد است.»
سهل انگاری درمعالجه همراه با اخذ برائت
درصورت چهارم ،پزشک مسئولیت دارد هرچند ازبیمار رضایت نامه گرفته وذمه خود را بری کرده باشد ؛زیرا رضایت نامه معطوف به موردی است که پزشک تلاش خود را درمداوا به کارگرفته باشد وچون دراین فرض، پزشک سهل انگاری کرده ،ضامن است .با این حال، تشخیص سهل انگاری کردن یا نکردن پزشک امری است که باید توسط سازمان نظام پزشکی ویا دادگاه مشخص شود .حضرت آیت ا...مکارم درپاسخ به استفتایی ،به ضمانت پزشک به دلیل کوتاهی در انجام وظیفه، فتواداده اند:«سؤال : لطفاً به دو سؤال زیر پاسخ دهید:1- اگر به سبب تشخیص نادرست طبیب حاذق آسیبی به بیمار وارد شود، آیا باید دیه پرداخت شود؟ دیه بر عهده کیست؟2- چنانچه در تشخیص سهل انگاری نموده باشد، حکم چگونه است؟جواب: در صورت اوّل ضامن است، مگر اینکه قبلاً به طور خصوصی یا به طور عام نسبت به خسارت ها اعلام برائت کرده باشد. و در صورت دوم، طبیب به هر حال ضامن است، چون کوتاهی کرده است.»
قانون مجازات اسلامی ومسئولیت پزشکان
مهم ترین ماده مربوط به مسئولیت پزشک درقانون مجازات اسلامی ،ماده 495است که اصل را بر ضمانت پزشک گذاشته و به شرایط ضامن نبودن پزشک اشاره وچارچوب حقوقی رابطه بیماروپزشک را این گونه مشخص کرده است:«ماده 495- هرگاه پزشک در معالجاتی که انجام میدهد موجب تلف یا صدمه بدنی گردد، ضامن دیه است مگر آن که عمل او مطابق مقررات پزشکی و موازین فنی باشد یا این که قبل از معالجه برائت گرفته باشد و مرتکب تقصیری هم نشود و چنانچه أخذ برائت از مریض بهدلیل نابالغ یا مجنون بودن او، معتبر نباشد و یا تحصیل برائت از او بهدلیل بیهوشی و مانند آن ممکن نگردد، برائت از ولی مریض تحصیل میشود.»
اجتناب پزشک ازمداوا
یکی ازمواردی که ممکن است درطبابت پیش آید آن است که اگرپزشکی به دلیل فقربیمار ازپذیرش ومداوای وی اجتناب کند، حکم اوچیست ؟پاسخ آیت ا...مکارم شیرازی آن است که چنین پزشکی گناه کردهاست اما ضامن تشدید بیماری دراثرمداوا نکردن بیمار نیست. ایشان درپاسخ به استفتایی چنین فتوا داده اند:«سؤال: لطفاً به دو سؤال زیر پاسخ دهید:1- پزشکی به علت فقر مالی بیمار اورژانسی، که قادر به پرداخت هزینه های مربوطه نبوده، از معالجه و جراحی وی اجتناب نموده، و در نتیجه بیمار فوت کرده است. یا عمل جراحی را به روزهای دیگر موکول نموده، که به اندازه آن روز نمی تواند مفید باشد، آیا پزشک ضامن است؟2- اغلب بیمارستانها اول پول می گیرند، سپس بیمار را به پزشک ارجاع می دهند. در صورتی که تأخیر در این امر منجر به مرگ یا عوارض دیگر شود، آیا این کار جایز است؟جواب: در فرض سؤال پزشک ضامن خون نیست، ولی گناه بزرگی مرتکب شده و قابل تعقیب است.»
البته دراین گونه موارد ، مسئولیت نه فقط برعهده پزشک بلکه برعهده مراکزدرمانی نیز هست ونهادهای ناظرباید به تخلفات این گونه مراکزرسیدگی کنند .