زهرا قاسمی – یک ششم جمعیت و همچنین یک چهارم مساحت جهان تحت تاثیر اثرات منفی بیابان زایی قرار دارد.بیابان منطقه ای دارای اقلیم فراخشک و خشک است که میزان متوسط بارندگی سالانه آن کمتر از 50 میلی متر و درصد پوشش گیاهی چندساله اش کمتر از ده درصد باشد. بارش کم، دامنه نوسان دمای شدید، دمای بالا و تبخیر زیاد و تقریباً بیش از دو برابر بارش ، بادو عامل اصلی تخریب و فرسایش ،پوشش گیاهی بسیار فقیر و پراکنده و...از ویژگیهای بیابان هاست. گسترش بیابان ( بیابان زایی ) بعد از تغییر اقلیم و کمبود آب شیرین به عنوان سومین چالش مهم جامعه جهانی به حساب می آید.استان خراسان جنوبی با بیش از 15 هزار و79 میلیون هکتار وسعت، حـدود 9 درصـد مساحت کشـور را به خود اختصـاص داده است. این استان با قرار داشتن بر روی کمربند خشک و نیمه خشک نیمکره شمالی دارای منابع آبی بسیار ضعیف و نزولات جوی کم، تبخیر سالیانه بسیار شدید و پوشش گیاهی اندک به شدت مورد حمله بیابان هاست طوری که از عرصه های طبیعی آن، 36 درصد بیابانی و 50 درصد را مراتع کم تراکم بیابانی تشکیل می دهد؛ به بیانی دیگر استان خراسان جنوبی با 12 میلیون و 981 هزارو 304 هکتار اراضی بیابانی و مراتع کم تراکم بیابانی، دومین استان بیابانی کشور است که با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی 86 درصد مساحت استان را شامل می شود.
8 میلیون هکتار عرصه بیابانی
بنا بر آمار رئیس اداره بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی، با توجه به تقسیمات سازمان جنگل ها 8 میلیون هکتار از عرصه های استان بیابانی است و این وسعت باعث شده رتبه دوم بیابان های کشور به نام خراسان جنوبی رقم بخورد موضوعی که چندان خوشایند نیست. از نظر فرسایش بادی هم در این سال ها با الحاق طبس ، بیش از 28 کانون فرسایش بادی به وسعت یک میلیون و 386 هزار هکتار در منطقه ایجاد شده است. کانون های بحرانی که سالانه حدود 202هزار و505 میلیون ریال خسارت به منابع زیستی و اقتصادی استان تحمیل می کنند. مهندس «یوسفی» تصریح می کند: 3 میلیون و 121 هزار هکتار مناطق تحت فرسایش بادی استان است اما برای نیمی از این عرصه یعنی یک میلیون و 657 هزار هکتار طرح بیابان زدایی تهیه شده که در قالب آن فعالیت های مقابله با بیابان و تثبیت شن های روان انجام می شود. همه این مناطق به گفته وی در اولویت کار نیست به همین دلیل برای نیمی از آن طرح بیابان زدایی تهیه شده زیرا میزان فرسایش در نیمی از این عرصه ها پایین تر است.«کار بیابان زدایی ، مقابله و احیا شیوه های متفاوتی دارد . بیش از 169 هزار و 658 هکتار عملیات بیولوژیک در عرصه های بیابانی انجام شده است». توضیح وی مشخص می کند از این وسعت، 124 هزار هکتار نهالکاری، 13 هزارو 876 هکتار بذرکاری، 2هزار و 148 هکتار مدیریت رواناب است و همچنین 551 کیلومتر بادشکن غیر زنده در مناطق حساس و خاص انجام شده است . به این عملکرد 19 هزارو 691 هکتار مدیریت جنگل های دست کاشت به منظورجوان سازی ، کنترل آفات واراضی این جنگل ها به ویژه گونه طاق، 127 کیلومتر بادشکن زنده و تهیه طرح بیابان زدایی برای یک میلیون و 657 هزار هکتار را اضافه می کند . هر چند این کارها در دوره کار منابع طبیعی و آبخیزداری استان یعنی از سال 58 انجام شده اما تاکید او بر این است که بیشتر فعالیت انجام شده مربوط به زمان تشکیل استان است .سال گذشته 993 هکتار نهالکاری ،1370هکتار مدیریت روان آبهای سطحی و 870 هکتار جنگل های دست کاشت در همین راستا انجام شده است .
6درصد بیابان زدایی
بنا بر محاسبات وی تاکنون در6 درصد عرصه های بیابانی تحت فرسایش خراسان جنوبی اقدامات کنترلی انجام شده اما در مورد راضی بودن از این حجم کار پاسخ می دهد: پوشیده نیست که سطح عملیات انجام شده جوابگوی مشکلات فرسایش بادی نیست. خشکسالی 18ساله ادامه دارد و خراسان جنوبی دومین استان خشکسال کشور است. وسعت مراتع کم تراکم بیابانی هم با توجه به شرایط اقلیمی حاکم و کاهش نزولات جوی در حال افزایش است. در استان 7 میلیون و 547 هزار هکتار عرصه های کم تراکم بیابانی و939 هزارو115 هکتار هم نیمه متراکم است و سال به سال از وسعت عرصه های نیمه متراکم کاسته وبه کم تراکم اضافه می شود که این خود زنگ خطری است .
کاهش اعتبارات بیابان زدایی
وی وضعیت اعتبارات استانی بیابان زدایی را راضی کننده نمی داند و می گوید : 700 میلیون تومان در سال 93 برای این بخش مصوب شد اما پارسال وضع بدتر بود و اعتبار این سرفصل به 390 میلیون تومان کاهش یافت که متاسفانه با بحران خشکسالی موجود به هیچ عنوان کافی نیست و از طرف دیگر بودجه های مدیریت بحران و خشکسالی هم چند سال است برای این بخش پرداخت نمی شود . اعتبار برای احیای مراتع ومقابله با بیابان نقش اساسی دارد و در صورت تامین اعتبار ،توان فنی و کارشناسی خوبی در استان وجود دارد اما بودجه ای برای کار نیست و متاسفانه به دلیل کاهش اعتبار ، فعالیت های بیابان زدایی محدود شده است. او گله مند است از این که اعتبارات ماده 180 هم به بخش بیابان پرداخت نمی شود و مشکلات منابع اعتباری در استان زیاد است اما خوشبختانه بودجه های ملی وضعیت بهتری دارد. پارسال 4 میلیارد تومان به این بخش اختصاص یافت اما اعتبار استان یک دهم آن، یعنی 390 میلیون تومان بود. او دید وسیع مسئولان در توزیع اعتبارات را ضروری می داند و می گوید: با توجه به مسائل و مشکلات فرسایش بادی که حالا حتی در زمستان هم ادامه دارد اختصاص اعتبار بیشتر به بیابان زدایی ضرورت دارد.
افزایش چشمه های تولید گرد و غبار
به گفته این کارشناس در سال های اخیر ریزگردها و توفان های گرد وغبار شدت گرفته است وچشمه های تولید گرد وغبار در استان که درواقع همان کانون های بحرانی فرسایش بادی هستند افزایش یافته اند . بنا بر اطلاعات سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور، بیشتر گرد وغبار خراسان جنوبی از منابع داخلی است و بررسی بیشتر نشان می دهد منشاء بیشتر آنها کانون های بحرانی است و بیشترین محل وقوع کانون و توفان هم نهبندان است. اما بررسی های سازمان هواشناسی منشاء ریزگردها در غرب وجنوب کشور را از چشمه گرد وغبار خارجی عنوان می کند در حالی که در خراسان جنوبی، بادهای محلی و وزش بادهای 120 روزه سیستان ،باعث آلودگی و غبار در مناطق مسکونی روستایی و شهری می شود. به گفته وی در صورت ادامه شرایط اقلیمی و ناتوانی اعتباری برای مقابله با بیابان این نگرانی وجود دارد که حتی جنگل های دست کاشت خشک شوند . او عوامل موثر بر فرسایش بادی و تشدید بیابان زایی را به دو گروه طبیعی و انسانی تقسیم می کند که سوء مدیریت و برداشت غیر مجاز از مراتع ، چرای غیر مجاز و خارج از فصل، تغییر کاربری اراضی ،بهره وری غیر اصولی منابع طبیعی و مراتع در عوامل انسانی جای می گیرد.
شدت عوامل بیابان زا
در خراسان جنوبی عوامل متعددی دست به دست هم داده اند تا روند بیابان زایی شدت بگیرد. مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان هم با بیان این جمله توضیح می دهد: خراسان جنوبی دومین استان بیابانی کشور است و حدود 5 میلیون و 400 هزار هکتار بیابان دارد از طرفی شاید مناطق دیگر مانند خراسان جنوبی وضعیت خشکسالی آن مستمر و شدید نبوده باشد این موضوع از عوامل بسیار موثر در بیابان زایی است.به نظر مهندس «شریفی» وقتی میانگین بارندگی استان به 100 میلی متر نمی رسد بیابان خشک و تشنه می شود که با این روند بوته کاری های چند سال قبل هم با تشدید خشکسالی، ضعیف و ناتوان شده و در نتیجه آماده حمله آفات وبه ویژه شپشک سفید و نابودی می شود یا این که در مقابل آن با اندک بارندگی، دچار ملخ می شود .
منابع طبیعی و آبخیزداری در راستای ماموریت خود در مناطق حساس اقدام به عملیات بیابان زدایی می کند اقداماتی در سرچاه عماری، همت آباد خواجه نهبندان،ریگ بشرویه ، درمیان و ...انجام و زندگی در این مناطق حفظ شد و عملیاتی مانند بوته کاری، ایجاد هلالی آبگیر، بادشکن های زنده وغیر زنده... که فرسایش بادی را دراین مناطق کاهش داد. با این وجود او موضوع مهم وتکراری اعتبار را گوشزد می کند که برای بیابان زدایی حرف اول را می زند اما متاسفانه در چند سال اخیر وضعیت اعتبارات خوب نبوده است در حالی که تخصیص بودجه مهم است وگرنه به تدریج نرم هزینه بالا می رود وبا اعتبار کم نمی توان کاری انجام داد. او اشاره ای هم به تبعات بیابان زایی دارد . افزایش گرد وغبار و ریزگردها و بیماری های تنفسی که به واسطه ریزگردها منتقل می شوند تبعات فقط در حوزه بهداشت وسلامت نیست بلکه به بخش های حمل ونقل، راه آهن و... هم خسارتی وارد و درنتیجه چرخه اقتصاد را کُند می کند.پیامدهای اجتماعی مانند مهاجرت و تخلیه روستاها، کاهش درآمد های کشاورزی و کاهش راندمان تولید ،پیامدهای زیست محیطی،تغییر اقلیم و مشکلات اقتصادی را یک بار دیگر نتیجه گیری می کند . به نظر وی عملیات بیابان زدایی را نمی توان با حجم بیابان ها قابل مقایسه دانست زیرا نرم هزینه بالا و اعتبارها کاهش دارد درنتیجه این دوکفه با هم اختلاف دارند. با گذشت 10 سال از تشکیل استان وحتی قبل از آن 200 هزار هکتار کار شده در زمانی که نرم هزینه پایین بوده است اما در شرایط موجود دیگر نمی شود کاری انجام داد . هر چند اعتبارات ملی سال گذشته خوب و حدود 4میلیارد تومان بود اما متاسفانه تخصیص کم و 44 درصد بود .به گفته وی همه مناطق شهری و روستایی استان تحت تاثیر کانون های بحرانی و فرسایش بادی است اما شدت آن در مناطق مختلف متفاوت است . 28 کانون بحرانی در همه مناطق استان گسترده است و حتی مرکز استان از گرد وغبار مبرا نیست چه رسد به چاهداشی نهبندان یا طبس مسینا.
استان هم کمک کند
«حفاظت زمین ، احیای اراضی با مشارکت مردم شعار جهانی امسال بیابان زدایی است» که خودش خیلی معنا دارد شعاری که مقدمه سخنان مدیرکل دفتر بیابان سازمان جنگل ها ، مراتع و آبخیزداری است تا نشان دهد مشارکت مردم، احیای اراضی و جلوگیری از تخریب زمین هر کدام مقوله های جدا وحساسی نه در بعد ملی بلکه جهان است. مهندس «کارگر» با این شروع می گوید: درمقایسه با کشورهای دیگر خوشبختانه توان فنی وکارشناسی خوبی در کشور وجود دارد و در خراسان جنوبی هم اجرای موفق پروژه های ترسیب کربن وRFDL سرایان نشان این ادعاست از طرفی بیشترین اعتبارا ت هم به استان هایی از قبیل خراسان جنوبی پرداخت می شود که بیابانی هستند. به گفته وی استان های بیابانی مانند کرمان، خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی و... بیشترین اعتبارات بیابان های کشور را می گیرند به عبارتی هر چه پول باشد سهم این مناطق بیشتر است در حالی که برخی استان ها تا 10 درصد بیشتر اعتبار ندارند،می طلبد که در اختصاص اعتبار به بخش بیابان در خراسان جنوبی هم توجه بیشتری شود و رقم مناسب تری اختصاص یابد . انتظار می رود وقتی در مرکز اعتباری برای بیابان های استان تعلق می گیرد در خراسان جنوبی هم به همان میزان کمک شود در حالی که کمک اعتبار استانی خراسان جنوبی برای بخش بیابان راضی کننده نیست اما در استانی مانند اصفهان رقم خوبی به این حوزه اختصاص می یابد.وی یک هشدار در باب بی توجهی به بیابان مطرح می کند: غفلت از این پدیده سلامت مردم ، اقتصاد، مسائل اجتماعی و... را زیر سوال می برد شاید از دیدگاه برخی، پوشش گیاهی فقط برای حفاظت در مقابل بیابان باشد اما این کار اهداف زیادی را شامل می شود به همین دلیل در مرکز کشور سعی می شود تقسیم اعتبار، تعدیل شده و به برخی استان ها مانند خراسان جنوبی به طور ویژه نگاه می شود وگرنه اگر قرار بود به درآمد استان نگاه شود سهم آن از اعتبارات خیلی کم می شد در حالی که به نظر سازمان جنگل ها پروژه ترسیب کربن نباید متوقف شده بلکه در سایر نقاط استان هم اجرا شود. وی می گوید: امسال بیابان های کشور حدود 60 میلیارد تومان اعتبار دارد اما باید مدتی بگذرد تا سهم استان ها مشخص شود.