بررسی اقدامات دولت در حوزه اقتصاد دانش بنیان و مشروط کردن قراردادهای خارجی به انتقال فناوری در سال اقدام و عمل
تعداد بازدید : 66
حرکت لاک پشتی برای دانش بنیان شدن اقتصاد
جواد غیاثی-بررسی عملکرد دولت در حوزه دانش بنیان شدن اقتصاد، حکایت از آن دارد که حمایت از شرکت های دانش بنیان و اجرای قانون حمایت از این شرکت ها سرعت گرفته و تعداد شرکت های مشمول این قانون هم با سرعت قابل قبولی در حال افزایش است اما عملکرد دولت در حوزه افزایش بهره وری و نوآوری در صنایع فعال فعلی اصلا قابل قبول نیست. انتقال فناوری از محل قرارداد با خارجی ها هم با اما و اگرهایی همراه است.
در ادامه بررسی عملکرد دولت و ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی در راستای عمل به 10 توصیه مقام معظم رهبری در ابتدای امسال برای اقدام و عمل در مسیر اقتصاد مقاومتی، امروز نیز دو محور را بررسی خواهیم کرد. پنجمین توصیه ایشان در ابتدای امسال برای اقدام و عمل مسئولان موضوع "دانشبنیان شدن بخشهای مهم اقتصادی" بود.
ایشان در این رابطه تاکید کردند: استعداد ایرانی که میتواند یک موشک را از فاصله ۲ هزار کیلومتری با خطای چند متری به هدف بزند حتماً میتواند در صنایع مهم دیگر هم از جمله نفت و گاز و تولید موتور خودرو و هواپیما و قطار، نوآوری و خلاقیت کند که دولت باید زمینه این کار را فراهم کند. توصیه دیگر ایشان که به موضوع دانش بنیان شدن اقتصاد کمک می کند "مشروط شدن همه معاملات خارجی به انتقال فناوری به داخل ایران" بود.
در ادامه برای بررسی وضعیت اقدام و عمل در این حوزه، ابتدا تعریفی از چیستی و نحوه رسیدن به اقتصاد دانش بنیان و تصویری از وضعیت اقتصاد دانش بنیان در کشور ارائه خواهیم کرد. سپس وضعیت پروژه های اقتصاد مقاومتی تعریف شده در مسیر اقتصاد دانش بنیان در ابتدای امسال را بررسی خواهیم کرد. در ادامه نگاهی می کنیم به قراردادهای خارجی و نحوه انتقال فناوری به داخل کشور از این طریق و در نهایت حلقه های مفقوده این مسیر را معرفی خواهیم کرد.
چه کنیم تا اقتصادمان دانش بنیان شود؟
وقتی صحبت از اقتصاد دانش بنیان می شود، دیدگاه های مختلفی درباره زنجیره ارائه یک محصول دانش بنیان مطرح میشود. مثلا گفته می شود باید دسترسی به ابزارهای ارتباطی و اطلاعاتی مثل اینترنت افزایش یابد، آموزش و پرورش و دانشگاه ها توسعه یابند و میزان تولید مقاله و انواع دانش نظری افزایش یابد تا در مرحله بعد، خود به خود کالاهای دانش بنیان تولید شود و اقتصاد رنگ دانش بگیرد. در واقع در این نگاه، تمرکز بر زیرساخت هایی است که به مرور می تواند اقتصاد را دانش بنیان کند؛ اما در نگاه دیگری، بر ترکیب محصولات و کالاهای موجود در اقتصاد تمرکز و به این سوال پاسخ داده می شود که چرا تاکنون صنایع موجود نتوانسته اند محصولات خود را متنوع و پیشرفته و رقابتی تر کنند. در این نگاه بحث اصلی افزایش نوآوری و تنوع در محصولات معمولی و رایج و افزایش بهره وری در تولید آنهاست. نگاه دیگر هم اقتصاد دانش بنیان را در تولید کالاهای هایتک مثل هواپیما، موبایل، موشک، انرژی های نو و مانند آن می داند. در چارچوب دو نگاه اخیر باید برنامه ریزی های مشخصی انجام شود تا هم تولید محصولات معمولی، متنوع و دانش بنیان شود و هم تولیدات هایتک افزایش یابد. با تعریفی که از اقتصاد دانش بنیان ارائه شد، می توانیم تصویری از وضعیت کشور در این حوزه ارائه کنیم.
وضعیت فعلی کشور از نظر اقتصاد دانش بنیان
همان طور که تعریف اقتصاد دانش بنیان گسترده است، شاخص های بررسی نیز گسترده و متنوع است. جدول زیر خلاصه ای از شاخص های در دسترس و وضعیت کشور در این شاخص ها را نشان می دهد:
پروژه های تعریف شده برای اقتصاد دانش بنیان؛ فقط 5 عدد
ابتدای امسال ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی بیش از 100 پروژه برای دستگاه های مختلف جهت تحقق اقتصاد مقاومتی در نظر گرفت. این پروژه ها ذیل 12 برنامه ملی دسته بندی شده بود که یکی از آنها توسعه اقتصاد دانش بنیان بود. جدول زیر پروژه های تعریف شده در این حوزه را بر اساس دستگاه متولی نشان می دهد:
این تعداد اندک پروژه ها در حالی است که پروژه های وزارت ارتباطات بیشتر مربوط به زیرساخت های اولیه یک اقتصاد دانش بنیان است؛ مثلا دسترسی به اطلاعات و سرعت آن و پروژه هایی ابتدایی که جزو وظایف اولیه این وزارتخانه محسوب می شود. متاسفانه هیچ پروژه مشخصی برای وزارت صنعت یا وزارت کشاورزی یا نفت در این حوزه تعریف نشده که خود به معنی نگاه ناقص به اقتصاد دانش بنیان است. این در حالی است که دانش بنیان شدن اقتصاد یکی از 5 رویکرد اصلی اقتصاد مقاومتی ( در کنار درونزایی، برونگرایی، مردم محوری و عدالت بنیان بودن) است و نیاز به توجه بیش از این در همه وزارتخانه های اقتصادی داشت.
عملکرد قابل قبول معاونت علمی ریاست جمهوری در توسعه اقتصاد دانش بنیان
همان طور که ملاحظه شد، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری بار اصلی پروژه های اقتصاد مقاومتی را در حوزه برنامه ملی توسعه اقتصاد دانش بنیان بر دوش می کشد. خوشبختانه ارزیابی ها از عملکرد این دستگاه مثبت است. این معاونت در جهت پیاده سازی نظام حمایت از شرکت های دانش بنیان، در اولین مرحله به شناسایی این شرکت ها و غربال شرکت های ثبت نام شده می پردازد که در این زمینه تا آبان ماه امسال، ۱۳ هزار و ۸۴۹ شرکت وارد فرایند اولیه دانش بنیان شدن شدهاند، ۶ هزار و ۷۵۶ شرکت نیز ثبتنام خود را تکمیل کرده و به فرایند ارزیابی وارد شده اند و از این تعداد ۲ هزار و ۷۵۹ شرکت تأیید شدهاند و میتوانند از حمایت ها بهره مند شوند. در راستای حمایت از این شرکت ها بیش از 2000 شرکت از معافیت مالیاتی و حدود 200 شرکت از معافیت های گمرکی برخوردار شده اند. طبق آخرین آمار، صندوق نوآوری و شکوفایی نیز نزدیک به ۱۲۰۰ میلیارد تومان به شرکت های دانش بنیان تسهیلات داده است. گفتنی است قانون حمایت از شرکت ها و مؤسسات دانش بنیان و تجاری سازی نوآوری ها و اختراعات مصوب سال 1389 است که متاسفانه به خوبی اجرا نمیشد اما طی سالهای اخیر با همت معاونت علمی رئیس جمهوری این قانون به نحو مناسب تری اجرایی می شود.
قراردادهای خارجی و اما و اگرهای شرط انتقال فناوری
بعد از برجام، بازار قراردادهای خارجی برای انتقال فناوری داغ شد. قراردادهای جدید نفتی، بیشترین بحث را از این نظر به خود اختصاص داد.
مهم ترین مکانیزم انتقال فناوری در این قراردادها ایجاد شرکت مشترک بود. موضوعی که در حد حرف ماند و حتی در آخرین روزهای نهایی شدن الگوی قراردادها ناگهان از این الگو حذف شد. قرار شده است که قرارداد با یک شرکت (ایرانی یا خارجی) امضا شود و بعد از امضای قرارداد، طرف مقابل به دنبال شریک (خارجی یا ایرانی) برود. این یعنی اینکه تنها امید برای انتقال فناوری از قبل این قراردادها، بسیار کمرنگ شده است.
البته هنوز هیچ قرارداد نفتی با خارجی ها در این حوزه نهایی نشده است اما با توجه به اولویت جذب سرمایه نسبت به جذب فناوری، نباید انتظار زیادی از این نسل قراردادهای نفتی داشت.
قرارداد پر سروصدای خارجی دیگر، موضوع واردات هواپیما بود که گفته می شود پیوستی مبنی بر مباحثی نظیر انتقال دانش برای تعمیرات، نگهداری و انتقال فناوری برای ساخت قطعات هواپیما در ضمن این قراردادها در نظر گرفته شده است. البته اینکه شرکت یا نهاد میزبان این آموزش ها کیست و جزئیات اجرا و ضمانت اجرایی آن چیست، نامعلوم است.
در قراردادهای محرمانه خودرویی نیز، قیدهایی مبنی بر افزایش داخلی سازی و صادرات محصولات تولیدی در ایران لحاظ شده است؛ موضوعاتی که اگر چه مثبت است اما نمی تواند تضمین انتقال فناوری باشد. به ویژه آنکه قراردادها محرمانه است و به همین دلیل برخی از کارشناسان از احتمال تکرار تجربیات تلخ گذشته در همکاری با خارجی ها سخن می گویند. قرارداد ساخت نیروگاه توسط شرکت ترک در ایران نیز یکی دیگر از قراردادهای بزرگ است که بیشتر جنبه تامین مالی دارد.
کارهایی که برای دانش بنیان شدن صنایع مختلف انجام نداده ایم!
آنگونه که تجربه کشورهای مختلف نشان می دهد برای دوران گذار از اقتصاد فعلی به اقتصاد دانش بنیان باید برنامه ای متجانس و با منابع مشخص داشت و تمام امکانات ملی را در راستای آن بسیج کرد؛ اما موضوع دانش بنیان شدن اقتصاد به عنوان یکی از 5 رویکرد اصلی اقتصاد مقاومتی با بی مهری بسیار مواجه بوده است. تعداد پروژه ها اندک و نامتوازن است؛ مثلا 3 پروژه در حوزه زیرساختی تعریف شده و 2 پروژه هم در حوزه تقویت شرکت های جدید دانش بنیان. اما خبری از تغییر ساختار تولید در بخش های صنعت و کشاورزی به سمت اقتصاد دانش بنیان نیست، حتی پروژه ای برای وزارتخانه های صنعت و جهاد کشاورزی، نیرو و نفت در این راستا تعریف نشده است. علاوه بر آن حوزه های زیرساختی دیگر مثل بازار نیروی کار و اصلاح تحصیلات دانشگاهی کاملا مغفول است.
تجربه کشورهایی چون کره، ترکیه، هند و . .. نشان می دهد که کارهای زیادی هست که ما توجهی به آنها نداریم؛ کرهای ها برنامه ای 3 ساله طراحی کردند و بودجه مشخصی در نظر گرفتند تا بخش های مهم دانش بنیان شوند.
دولت این کشور به عنوان حامی بازار به بنگاه ها کمک کرد تا محصولات دانش بنیان مناسب را برای رقابت در بازار جهانی آماده کنند و نهادی ایجاد کرد تا ویژگی های بازارهای هدف را شناسایی و به بنگاه ها منتقل کند. انتخاب صنایع برگزیده نیز نقش مهمی در جهت دهی تسهیلات و حمایت ها داشت.
هندی ها هم با تمرکز بر صنایع نرم افزار، نوآوری های عمده ای در این حوزه داشتند و به کشوری پیشرو تبدیل شدند. علاوه بر آن در جذب سرمایه خارجی، تقویت تحقیق و توسعه را در اولویت اصلی خود قرار دادند. آن گونه که مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی اعلام کرده، بیش از 100 شرکت معتبر بین المللی، واحد تحقیق و توسعه خود را در هند مستقر کردند. این شرایط را مقایسه کنید با قراردادهای خودرویی ما که در آن، فقط پلتفرم یک خودرو تولیدشده به کشور منتقل می شود!
خلاصه آنکه کار برای انجام دادن در این حوزه بسیار است و نمی توان به فعالیت های اندک و نامتجانس انجام شده دلخوش بود.