یکی از قراردادهای مصیبت باری که در دوره قاجاریه، به ایران تحمیل و باعث شد بخش‌های گسترده‌ای از سرزمین‌های شمال رود اترک، برای همیشه از ایران جدا شود، قرارداد «آخال» بود. به گزارش مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، این قرارداد در دوره ناصرالدین شاه قاجار، میان مؤتمن‌الملک انصاری، وزیر خارجه وقت و «زینوویف»، وزیر مختار روسیه تزاری در ایران، امضا شد. دست اندازی روسیه تزاری به مرزهای شرقی ایران، در پی شکست سنگین ایران در جنگ مرو، فزونی یافت. در سال 1298 هـ.ق، «اسکوبلف»، ژنرال روس به سرزمین ترکمانان «تکه» حمله کرد و با اشغال آخرین پایگاه آن ها در «گوگ تپه»، تزارها بر این سرزمین استیلا یافتند. این اقدام، مقدمه‌ای برای انعقاد قرارداد آخال بود.  روس‌ها این‌طور وانمود می‌کردند که تصرف مرو و آخال از سوی آن ها، ایران را از تجاوزات ترکمانان تکه، مرو و آخال نجات می‌دهد. حال آن‌که این تعدیات محلی، طی دهه‌های بعد نیز ادامه یافت و دولت روسیه تزاری، هیچ اقدامی به منظور پیشگیری از آن، به عمل نیاورد. بی‌تردید، اوج زورگویی استعمار روسیه و ناتوانی و انفعال حکومت قاجار را می‌توان در فصل چهارم این قرارداد، ملاحظه کرد. در فصل چهارم آمده است: «چون منبع رود فیروزه و منابع بعضی رود و انهاری که ایالت ماوراء بحر خزر متصله به سرحد ایران را مشروب می‌کند، در خاک ایران واقع شده است، دولت علّیه [ایران] متعهد می‌شود که به هیچ وجه نگذارد از منبع الی محل خروج از خاک ایران، در امتداد رود و انهار مزبوره، قراء جدیدی تأسیس شده و به اراضی که بالفعل زراعت می‌شود، توسعه داده شود و نیز، برای اراضی که فعلاً در خاک ایران مزروع است بیش از آن مقداری که لازم است نگذارد آب استعمال کنند.»  کمیسیون مشترک مرزی، پس از آن‌که نقشه حدود مرزی خراسان را رسم و علامت گذاری کرد، یک قطعه زمین کوچک در دره «ذوالفقار» را که طی عهدنامه ترکمانچای از ایران جدا شده بود، در کرانه جنوبی رود «ارس» به ایران بازگرداند. مساحت این قطعه زمین، 10 هکتار بیشتر نبود و در حقیقت، باز گرداندن آن برای رفع انحنای خط مرزی بود. حال آن‌که در عوض ایران، یک قطعه زمین در ناحیه شمالی روستای حصار، به مساحت هشت کیلومتر مربع و نیز روستای «فیروزه» را به روسیه واگذار کرد.
 

«نمایش در ایران»، عنوان کتابی است که توسط بهرام بیضایی، در سال 1344 منتشر شد. این کتاب دربرگیرنده 14 مقاله است که به صورت ناپیوسته، بین سال‌های 1341 تا 1342، در دوره سوم مجله «موسیقی» منتشر شد. بخشی از این کتاب به تاریخ نمایش طنز در ایران اختصاص دارد که طی آن، به نقش تلخک‌ها در فعالیت‌های نمایشی و نیز، سیاسی و اجتماعی ادوار مختلف تاریخ کشورمان، اشاره شده است.
 

به ظاهر کارشان لودگی و مسخره‌بازی بود؛ در خیابان‌ها و کوچه پس کوچه‌های شهر می‌چرخیدند و با شوخی‌هایشان، مردم را می‌خنداندند تا قوت لایموتی به دست آورند؛ گاهی چنان معروف می‌شدند که کار و بارشان سکه می‌شد و نُقل هر مجلس جشن و سروری بودند؛ گاهی هم شهرتشان، راهی می‌شد برای ورودشان به خانه اعیان و اشراف و می‌شدند وسیله سرگرمی آن ها و وقتی کارشان می‌گرفت، ممکن بود سر از قصر سلطان در بیاورند و بشوند تلخک رسمی دربار. احتمالاً درباره تلخک‌ها یا همان دلقک‌های درباری و رفتارهایشان، حکایت‌های بسیاری شنیده‌اید؛ حکایت‌هایی که هیچ‌کدام، سند درست و حسابی ندارد و معمولاً، در قالب نقل خاطره یا حکایتی فولکلوریک، جای خود را در حافظه تاریخی مردم باز کرده است. تلخک‌ها اصولاً به چشم کسی نمی‌آمدند که مورخی بخواهد درباره آن ها فصلی بپردازد و شیرین‌کاری‌های آن ها را مستند کند. به همین دلیل، نام تلخک‌های مشهور هر دوره تاریخی، به ندرت در کتاب‌ها و اسناد، ثبت و ضبط می‌شد.
تلخک‌هایی که مشهور شدند
شاید قدیمی‌ترین تلخکی که نامش در تاریخ ایران به یادگار مانده است، «طلحک» باشد؛ دلقک محبوب سلطان محمود غزنوی. غیر از «طلحک»، می‌شود ردپای تلخک‌های درباری را در ادوار مختلف تاریخ ایران پیدا کرد. شاه عباس، تلخکی به نام «عنایت کچل» داشت و کریم‌خان زند، از خوشمزگی‌های «لوطی صالح» لذت می‌برد؛ تلخکی که فرجام خوشی پیدا نکرد و بعدها، آقامحمدخان قاجار، شاید به دلیل متلک‌های نیشداری که از «لوطی صالح»، هنگام حضورش در شیراز شنیده بود، وی را به طرز فجیعی به قتل رساند. حضور تلخک‌های درباری، در دوره قاجار پررنگ‌تر شد. شاید دلیل آن، تصویر نسبتاً روشنی است که از فعالیت‌های روزمره شاهان قاجار، به ویژه ناصرالدین‌شاه قاجار در دست است. آن ها عادت به نوشتن خاطرات روزانه داشتند یا به یک نفر منشی دستور می‌دادند خاطرات را ثبت و ضبط کند. درباریان هم به تبعیت از شاه قاجار، دست به قلم می‌شدند و روزنامه خاطرات می‌نوشتند؛ مانند «عین‌السلطنه» که روزنامه خاطراتش، دریایی از اطلاعات نایاب و کمیاب دوره قاجار است. در دوره ناصرالدین شاه، کم‌کم با تلخک‌هایی روبه‌رو می‌شویم که در برخی حوادث و وقایع، نقش آفرین بودند؛ از «کریم شیره‌ای»، ملقب به «دوشاب‌الملک» بگیر تا «شغال‌الملک». پس از ناصرالدین شاه نیز، هنوز تلخک‌ها، به قول «سرجان ملکم»، «یکی از اجزای لاینفک اسباب سلطنت» محسوب می‌شدند و تا پایان دوره قاجار، حضوری پررنگ در دربار داشتند؛ چنان‌که میرزا زکی‌خان، ملقب به «چلغوز میرزا»، تلخک رسمی احمدشاه قاجار بود.
فراتر از وظایف تعریف شده
بهرام بیضایی، نویسنده و کارگردان نام‌آشنای معاصر، در کتاب «نمایش در ایران» می‌نویسد:«برخی از این مسخره‌چی‌ها چنان در کار خود لودگی و ظرافت و چیره‌دستی داشتند که مورد حمایت اُمرا واقع می‌شدند و پایشان به دربارها باز می‌شد ... چیزی را که مردم در مسخره(تلخک) بیشتر دوست می‌داشتند، مایه انتقادی او بود، زیرا مسخره در قالب طنز و هزل، انتقادهایی از طبقه بالا می‌کرده است و استقبال مردم از مسخره، بیشتر به خاطر آن بود که او را زبان خود می‌دیدند.» وظیفه اصلی تلخک، خنداندن شاه بود؛ او باید وسایل انبساط خاطر همایونی را فراهم می‌کرد! به تدریج میان شاه و تلخک رابطه‌ای ایجاد می‌شد که به وی اجازه می‌داد مرزهای نزاکت مرسوم را بشکند و با لودگی و مسخره‌بازی، گزارش‌هایی را که درباریان به سمع شاه نمی‌رساندند، به او عرضه کند. هنر تلخک این بود که با ادبیات سخیف و گاه مستهجن خود، هم شاه را بخنداند و هم صدای رعیت را به گوش وی برساند. البته، همه آن ها در این عرصه موفق نبودند و بسیار پیش می‌آمد که به طایفه ظلمه بپیوندند و از موقعیت به دست آمده، برای رونق زندگی و جایگاه خود، بهره ببرند و یادی هم از رعیت بخت‌برگشته نکنند. اما در میان همین صنف، افرادی بودند که کارهای خوبشان در ذهن مردم باقی ماند و در گذر ایام، مبدل به داستان‌های جذاب و شنیدنی شد.
تلخکی به نام «کریم شیره‌ای»
«کریم شیره‌ای»، یکی از مشهورترین تلخک‌هایی است که نام او در ذهن مردم ایران ماندگار شد. وی اصالتاً اصفهانی بود و در عنفوان جوانی به تهران رفت تا برای خودش، کار و باری دست و پا کند؛ اما سر از دسته مطرب ها درآورد و شهرتش، او را به کاخ هزارتو و هراسناک ناصرالدین شاه کشاند. عبدا... مستوفی، از سیاستمداران عصر قاجار، در خاطراتش می‌نویسد که کریم شیره‌ای، افزون بر سمت مسخرگی دربار ناصری، نایب مطرب‌های دربار بود و بر فعالان این صنف در تهران نیز، نظارت داشت. شاه با وجود استبداد و خشونت ذاتی، به لودگی‌های کریم‌ شیره‌ای کاری نداشت و به صورت هدفمند، دست او را برای مسخره کردن درباریان باز گذاشته بود تا بتواند از چند و چون کارهای اطرافیانش آگاه شود! به همین دلیل، درباریان برای آن‌که رازهایشان نزد شاه برملا نشود، ناچار بودند دلِ کریم شیره‌ای را به دست بیاورند و از همین‌جا بود که ضرب‌المثل «خرِ کریم را نعل کردن» به معنای «دمِ شخصی را دیدن»، در میان مردم تهران و سپس سایر ولایات، جا افتاد. با این حال، حکایت‌هایی که از زندگی و رفتارهای او نقل می‌کنند، نشان می‌دهد که در بسیاری از مواقع، «نعل کردن خرِ» او، مشکل درباریان را حل نمی‌کرد و کریم، گاه با زبان تند و تیزش، ابزاری برای فاش کردن رفتارهای خائنانه درباریان یا نجات رعیتی از ظلم و ستم اعیان یا رها کردن بی‌گناهی از زیر تیغ جلاد می‌شد. این نقش ویژه را، شاید هیچ کدام از تلخک‌های معروف، در این حد و اندازه، نداشته‌اند.  کریم شیره‌ای به عنوان یک تلخک، در شرایط خفقان حاکم بر ایران عصر ناصری، برای رعایایی که دستشان از زمین و آسمان کوتاه بود، یک غنیمت محسوب می‌شد. او در دوره ناصرالدین شاه درگذشت، اما خاطره‌اش در ذهن مردم این مرز و بوم باقی ماند.
منابع:
نمایش در ایران؛ بهرام بیضایی؛ انتشارات کاویان؛ 1344
کریم شیره ای دلقک مشهور دربار ناصرالدین شاه؛ حسین نوربخش؛ انتشارات سنایی؛ 1348
شرح زندگانی من؛ عبدا... مستوفی؛ نشر زوار (دوره سه جلدی)؛ 1374
 

با وقوع انقلاب مشروطیت، بانوان ایرانی که تا آن هنگام، در فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی حضور چندانی نداشتند، همپای مردان، از هدف‌های عمومی مشروطیت، پشتیبانی و برای پاسداری از آن، لباس رزم بر تن کردند و با شجاعت، خواستار احقاق حقوق ملت ایران شدند. به گزارش مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، مبارزات بانوان ایرانی، در سه بخش عمده فرهنگی، اقتصادی و سیاسی تبلور پیدا کرد. بخش فرهنگی، شامل مبارزاتی بود که آن ها برای تاسیس مدارس دخترانه و انتشار نشریات مربوط به مسائل زنان، در کشور انجام دادند. در سال 1321 هـ.ق، طوبی رشدیه، مدرسه «پرورش» و در سال 1324هـ.ق، بی‌بی خانم استرآبادی، مدرسه دخترانه ملی «دوشیزگان» را در تهران تاسیس کرد. زنان، به اَشکال مختلف، از جمله انتشار مقاله در روزنامه های تهران، سعی کردند مسئله لزوم آموزش و تحصیل دختران را یادآوری کنند و مشروطه خواهان را به حمایت از تأسیس مدارس دخترانه وادارند. به دنبال تاسیس مدارس، روزنامه ها و نشریات مختص زنان چاپ شد. این روزنامه ها، علاوه بر توسعه دانش و فرهنگ در میان زنان، به بیان مطالبات قانونی آنان، در زمینه مشارکت در امور سیاسی و اجتماعی کشور می‌پرداخت. قدیمی‌ترین روزنامه زنان، «روزنامه دانش» نام داشت که در سال 1328هـ.ق منتشر شد. مدت چاپ این نشریه، حدود یک سال بود و مدیریت آن بر عهده همسرِ دکتر حسین کحال‌زاده قرار داشت. این نشریات، در کنار انجمن‌هایی که از سوی زنان روشنفکر تأسیس شده بود و اغلب به صورت مخفی اداره می‌شد، شکل گرفت؛ انجمن‌هایی مانند «اتحادیه غیبی نسوان» که شاید اولین تشکیلات سیاسی بانوان ایرانی بود و در نخستین دوره مجلس شورای ملی، تأسیس شد و توانست، بانوان را وارد عرصه فعالیت سیاسی کند. بانوان ایرانی، در این دوره، برای تحقق آرمان‌های انقلاب مشروطیت و ایجاد سرزمینی بدون وابستگی به بیگانگان، فعالیت‌های گسترده‌ای را سازمان دهی کردند. هنگامی که موضوع تأسیس یک بانک ایرانی در مجلس مطرح شد، بانوان از نخستین گروه‌هایی بودند که با اهدای طلا و جواهراتشان برای تأمین سرمایه بانک، پیش قدم شدند.