سند چشم‌انداز در نیمه راه؛ در فناوری از اهداف عقبیم
زهرا حاجیان - سند چشم انداز 20 ساله جمهوری اسلامی ایران ۱۳ آبان ۱۳۸۲ توسط رهبر معظم انقلاب به سران قوای سه گانه ابلاغ شد تا مبنای سیاست‌های کلی 4برنامه پنج ساله کشور از سال ۱۳۸۴ تا افق 1404 قرار گیرد. چشم انداز مطلوب کشوردراین سندمهم و راهبردی، علاوه بر دستیابی به جایگاه اول اقتصادی ؛ قرار گرفتن در قله علم و فناوری در سطح منطقه را نیز مد نظر قرار داده است .اکنون در نیمه عمر سند چشم انداز 20 ساله که از گذشت بیش از یک دهه از آغاز اجرای این سند حکایت دارد ونیز در زمان کمتر از یک دهه باقی مانده تا افق 1404 ؛ بررسی‌ها نشان می‌دهد که اگر چه در بسیاری از حوزه‌های علمی و فناوری با اتکا به توان وعزم محققان ودانشمندان برجسته کشور، کسب رتبه برتر منطقه و حتی رتبه‌های برتر جهانی برای ایران رقم خورده است اما هنوز در بسیاری از موارد با اهداف تعیین شده در افق 1404 در حوزه علم وفناوری فاصله وجود دارد . براین اساس برای مرور کارنامه 10ساله ایران در نیمه راه سند چشم انداز به سراغ مسئولان و سیاست گذاران حوزه علم وفناوری رفتیم تا روند 10ساله پیشرفت کشور در حوزه علم وفناوری، میزان تحقق اهداف تعیین شده در این حوزه و راهکارهای جبران عقب ماندگی‌ها را مورد بررسی قرار دهیم.
سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404
متن کامل سند چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 هجری شمسی؛ که در تاریخ 13 آبان 1382 توسط رهبر معظم انقلاب به سران قوای سه گانه ابلاغ شد،به شرح ذیل است:
با اتکال به قدرت لایزال الهی و در پرتو ایمان و عزم ملی و کوشش برنامه ریزی شده و مدبرانه جمعی و در مسیر تحقق آرمان‌ها و اصول قانون اساسی ، در چشم انداز بیست ساله،
ایران کشوری است توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه با هویت اسلامی و انقلابی، الهام بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و موثر در روابط بین الملل.
جامعه ایرانی در افق این چشم انداز چنین ویژگی هایی خواهد داشت:
توسعه یافته، متناسب با مقتضیات فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی خود، متکی بر اصول اخلاقی و ارزش‌های اسلامی، ملی و انقلابی، با تأکید بر مردم سالاری دینی، عدالت اجتماعی، آزادی‌های مشروع، حفظ کرامت و حقوق انسان‌ها و بهره مندی از امنیت اجتماعی و قضایی.
برخوردار از دانش پیشرفته، توانا در تولید علم و فناوری، متکی بر سهم برتر منابع انسانی و سرمایه اجتماعی در تولید ملی.
امن، مستقل و مقتدر با سامان دفاعی مبتنی بر بازدارندگی همه جانبه و پیوستگی مردم و حکومت.
برخوردار از سلامت، رفاه، امنیت غذایی، تأمین اجتماعی، فرصت‌های برابر، توزیع مناسب درآمد، نهاد مستحکم خانواده، به دور از فقر، تبعیض و بهره مند ازمحیط زیست مطلوب.
فعال، مسئولیت پذیر، ایثارگر، مؤمن، رضایت مند،برخوردار از وجدان کاری، انضباط، روحیه تعاون و سازگاری اجتماعی، متعهد به انقلاب و نظام اسلامی و شکوفایی ایران و مفتخر به ایرانی بودن.
دست یافته به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه آسیای جنوب غربی (شامل آسیای میانه، قفقاز، خاورمیانه و کشورهای همسایه) با تأکید بر جنبش نرم افزاری و تولید علم، رشد پرشتاب و مستمر اقتصادی، ارتقای نسبی سطح درآمد سرانه و رسیدن به اشتغال کامل.
الهام بخش، فعال و مؤثر در جهان اسلام با تحکیم الگوی مردم سالاری دینی، توسعه کارآمد، جامعه اخلاقی، نواندیشی و پویایی فکری و اجتماعی، تأثیرگذار بر همگرایی اسلامی و منطقه‌ای بر اساس تعالیم اسلامی و اندیشه‌های امام خمینی(ره).
دارای تعامل سازنده و مؤثر با جهان بر اساس اصول عزت، حکمت و مصلحت.
ملاحظه: در تهیه، تدوین و تصویب برنامه‌های توسعه و بودجه‌های سالیانه، این نکته مورد توجه قرار گیرد که شاخص‌های کمی کلان آن‌ها از قبیل نرخ سرمایه گذاری، درآمد سرانه، تولید ناخالص ملی، نرخ اشتغال و تورم، کاهش فاصله درآمد میان دهک‌های بالا و پایین جامعه، رشد فرهنگ و آموزش و پژوهش و توانایی‌های دفاعی و امنیتی، باید متناسب با سیاست‌های توسعه و اهداف و الزامات چشم انداز، تنظیم و تعیین گردد و این سیاست‌ها و هدف‌ها به صورت کامل مراعات شود.
کمتر از 50 درصد اهداف سند محقق شده است
دکتر طیبی رئیس جهاد دانشگاهی میزان تحقق اهداف سند چشم انداز را کمتر از 50درصد عنوان می‌کند و می‌گوید: این موضوع بسیار جای تاسف دارد، در واقع من به عنوان کسی که تقریبا تمام عمرم را در زمینه توسعه فناوری صرف کرده ام ،در زمان ابلاغ سند چشم انداز 20 ساله، افق ترسیم شده در این سند را دور از دسترس نمی‌دیدم اما اکنون باید بگوییم که افق دوری را پیش رو داریم چرا که متاسفانه هنوز اراده لازم برای پیشرفت حاصل نشده است .این سند قرار بود در دل 4 برنامه 5 ساله توسعه تحقق پیدا کند و پیشرفت هم حاصل برنامه‌ریزی جامع دراز مدت و هماهنگ عمل کردن نهاد‌های مرتبط است بر نامه‌ای که در دولت‌های مختلف ،اساس آن دچار تغییر نمی‌شددر حالی که در مقاطعی مانند برنامه چهارم ؛ اساس بر نامه را به هم زدیم . حال در10سال باقی مانده بایداز این 2 فرصت بر نامه ششم وهفتم به خوبی استفاده و با تعیین اولویت‌های مناسب و تحقق اقتصاد دانش بنیان به اهداف مورد نظر دست پیدا کنیم. یکی از ملزومات این مهم به وجود آمدن وفاق ملی در بین سیاسیون در مورد پیشرفت است ،به نحوی که دعوا‌های سیاسی را به مسائل پیشرفت کشور دخالت ندهیم.
سهم پژوهش از تولید ناخالص داخلی همچنان 5/0 درصد
دکتر جعفر مهراد ،بنیانگذار پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) می‌گوید: اکنون 10 سال از زمان اجرای سند سپری شده وطی این 10 سال شاهد موفقیت‌های چشمگیر دانشگاه‌ها وموسسات پژوهشی کشور در حوزه علم وفناوری هستیم به طوری که در برخی حوزه‌های فناوری ایران سرآمد کشورهای منطقه وجهان اسلام است اما متاسفانه از نظر سهم پژوهش در تولید ناخالص داخلی به شدت دچار ضعف هستیم تا جایی که اعتبارات پژوهشی در 10 سال گذشته افزایش نداشته وسهم پژوهش از تولید ناخالص داخلی همچنان در حد نیم درصد باقی مانده و این موضوع امور تحقیقاتی کشور را تحت تاثیر قرار داده است .سند چشم انداز امروز با چالش دیگری نیز مواجه است به طوری که بنیان‌های تولید براساس اقتصاد دانش بنیان شکل نگرفته است . در هرحال سند چشم انداز سندی آرمانی ودور از دسترس نیست اما تحقق کامل آن به تعهد وتلاش همه جانبه دولت ودستگاه‌های اجرایی و رصد فعالیت‌های علم وفناوری در جهان بستگی دارد ودولت‌ها باید با هوشمندی وتعهد مشترک عمومی برای رسیدن به اهداف سند گام بردارند .
تحقق تنها 20 درصد اهداف سند در حوزه علم و فناوری
دکتر وطن پور مدیرکل دفتر توسعه فناوری سلامت با بیان این که پیشرفت سند چشم انداز در حوزه‌های مختلف علم و فناوری متفاوت است،می گوید: اما اگر واقع بین باشیم به نظر می‌رسد که درصد تحقق اهداف سند چشم انداز 20 ساله نظام در حوزه علم و فناوری تنها 20درصد است به طوری که با توجه به هدف گذاری سند در حوزه علم وفناوری مبنی بر دستیابی به رتبه اول منطقه ؛ به نظر می‌رسدبا اتخاذ رتبه‌های قابل قبول در حوزه نانوو بیو تکنولوژی و همچنین تجهیزات پزشکی به طور میانگین حدود 20 درصد از اهداف محقق شده است . البته در حال حاضر موانعی بر سر راه تحقق اهداف سند چشم انداز وجود دارد که باید بر طرف شود. در واقع تعدد مراکز تصمیم گیر در حوزه فناوری ،عدم تمر کز در تخصیص منابع ،عمر کوتاه مدیریتی وسوء مدیریت از جمله موانعی است که دستیابی به اهداف سند چشم انداز را دچار وقفه یا کندی می‌کند .بدیهی است در 10سال باقی مانده از عمر این سند باید راهکار‌هایی اتخاذ کرد تا به اهداف سند دست پیدا کنیم در واقع علاوه بر رفع موانع مذکور ؛ با اعمال مدیریت قوی وبرنامه ریزی صحیح دسترسی به اهداف تعیین شده امکان پذیر خواهد بود .
ضرورت انسجام بین مجموعه‌های دست اندرکار علم وفناوری
دکتر احمدی معاون پژوهش وفناوری وزیر علوم می‌گوید: با وجود جایگاه مطلوب ایران در عرصه تولید علم در جهان و در منطقه ،آنچه فاصله ما را با اهداف تعیین شده در سند چشم انداز بیشتر می‌کند، عدم توفیق در تولید فناوری به محصول ودستاورد‌های اثر گذار در GDP است، به طوری که مطابق اهداف تعیین شده در بر نامه‌های توسعه‌ای ذیل سند چشم انداز 20 ساله 50درصد محصولات تولیدی در کشور باید دانش بنیان باشد وبه تناسب آن نیز محصولات دانش بنیان سهم قابل توجهی را در GDP به خود اختصاص دهند، حال آن که این اهداف محقق نشده و فاصله زیادی با آن داریم و این موضوع دلایل مختلفی دارد که از جمله آن عدم گرایش صنعت به سمت دانش بنیان شدن و عرضه محصولات با استاندارد‌های جهانی وقابل رقابت در بازار‌های دنیا ست وهمین موضوع باعث شده فناوری به سمت توسعه تحقیقات حرکت نکند . از سوی دیگر عدم ار تباطات بین‌المللی هم باعث شده در دهه گذشته امکان سرمایه گذاری خارجی در کشور به حداقل برسد . حال در فرصت باقی مانده مهم‌ترین بحث ؛ انسجام در مجموعه بازیگران حوزه علم وفناوری وهماهنگی بین آن هاست که می‌تواند راهگشا باشد .
در حلقه تجاری سازی فناوری با نقطه مطلوب فاصله داریم
دکتر نگاهداری عضو کمیته نظارت بر اجرای سند چشم انداز در مجمع تشخیص مصلحت نظام تاکید می‌کند: مجموعه نظام علم وفناوری کشور با تاکیداتی که مقام معظم رهبری در این سال‌ها داشته اند، یک حرکت جهشی را آغاز کرده که نتیجه آن نیز دستیابی به توفیقات مختلف علمی بوده است . در واقع بررسی‌ها نشان می‌دهد که کشور در دهه نخست اجرای سند چشم انداز در زمینه ایجاد حلقه‌های اول نظام علم و فناوری یعنی پژوهش به مفهوم تولید علم وآموزش به مفهوم ترویج علم؛ رشد خوبی داشته و کاملا به اهداف ترسیم شده در سند چشم انداز دسترسی پیداکرده است .اما در حلقه دوم نظام علم وفناوری که حلقه تولید فناوری وتجاری سازی فناوری است، اگر چه نهاد سازی‌های لازم مانند شکل گیری پارک‌های علم وفناوری و مراکز رشد وتوسعه شرکت‌های دانش بنیان انجام شده ،اما این حلقه از کیفیت لازم برخوردار نیست وهنوز با مطلوب فاصله دارد و در یک دهه باقی مانده باید برای تقویت و ارتقای حلقه فناوری تلاش کنیم . از سوی دیگر در برخی از سایر حوزه‌های فناوری از جمله فناوری اطلاعات و علوم فناوری شناختی تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله زیادی داریم .
ضعف در تولید ثروت از علم
قادری فرمدیر کل دفترتجاری سازی فناوری معاونت علمی با تاکید بر این که تدوین سند چشم انداز ،در حقیقت ایجاد یک ستاره قطبی برای مشخص کردن حرکت بخش‌های مختلف کشور به سمت قله‌های آرمانی بوده است،تصریح می‌کند: قرار بود در این بازه زمانی با تدوین 4 برنامه 5 ساله به عنوان برنامه‌های میان مدت بتوانیم به اهداف سند چشم انداز به عنوان یک برنامه بلند مدت دست پیدا کنیم . اکنون در نیمه عمر این سند درحوزه تولید علم در مواردی بسیار زودتر از زمان تعیین شده در سند به توسعه دست پیدا کردیم. اما این سند بخش مهم تری نیز دارد و آن دستیابی به مقام اول فناوری در منطقه است که متاسفانه گزارش‌ها نشان دهنده آن است که در این بخش حرکت ما چندان پرشتاب وجهت دار نبوده است .ایران در افق 1404 باید به جایگاهی برسد که 50 درصد تولید ناخالص داخلی خود را از محصولات فناورانه تامین کند در حالی که اکنون این سهم بسیار ناچیز است بنابراین در یک دهه باقی مانده با توسعه کسب وکار شرکت‌های دانش بنیان و ایجاد بستر مناسب برای تبدیل ایده به پدیده و ثروت زایی از علم باید بتوانیم به سایر اهداف سند نیز جامه عمل بپوشانیم.
در در آمدزایی از فناوری هنوز حرفی برای گفتن نداریم
محمد مهدی نژاد نوری استاد دانشگاه مالک اشتر و مشاور علمی وزیر دفاع با بیان این که در زمان ابلاغ سند چشم انداز ،مقرر شد شاخص‌هایی برای پایش میزان تحقق اهداف سند در حوزه‌های مختلف ،تعیین شود اما متاسفانه این کار انجام نشد،تاکید می‌کند: اما با شناخت عمومی که از سطح جهانی و شاخص‌های مرتبط با حوزه علم وفناوری داریم ووضع موجود باید گفت که اکنون در برخی شاخص‌های مرتبط با علم وفناوری بیشتر از حد انتظار ظاهر شده ایم و در برخی حوزه‌ها نیز کمتر . به طور نمونه در بحث تولید علم که تولید مقالات از شاخص‌های آن به شمار می‌رود در سال 90 یعنی 4 سال پیش و در واقع 14 سال زودتر از افق 1404 موفق به کسب رتبه دوم منطقه شدیم وتا رتبه اول تولید علم تنها یک قدم فاصله داریم،همچنین از نظر تعداد دانش آموختگان مهندسی که می‌توانند در رونق اقتصادی موثر باشند در رتبه اول منطقه و چهارم دنیا هستیم . اما در بحث درآمد‌های حاصل از فناوری های پیشرفته متاسفانه هنوز حرفی برای گفتن نداریم و این یکی از ضعف‌های ما محسوب می‌شود که در 10 سال باقی مانده از سند باید بخش عمده هدف گذاری ما را به خود اختصاص دهد .
نتوانسته ایم فناوری را در حد قابل قبولی در صنعت رسوخ بدهیم
رمضانعلی صادق زاده معاون توسعه فناوری وصنایع پیشرفته سازمان گسترش ونوسازی صنایع ایران با بیان این که به طور کلی مدل‌های اقتصادی دنیا به 2شکل مدل اقتصادی منبع پایه ومدل اقتصادی دانش بنیان پیاده سازی شده است، می‌گوید: مدل اول با اتکا به منابع طبیعی از جمله نفت وگاز و... و مدل دومی با اتکا به تولید علم وفناوری وتبدیل فناوری به محصول دانش بنیان به حیات خود ادامه می‌دهد. آنچه در کشورهای پیشرفته امروز شاهدیم مدل اقتصادی دانش بنیان است که در این راستا سند چشم انداز 1404 نیز به خوبی این موضوع را مد نظر قرار داده و هدف نیز آن بوده که با کسب رتبه‌های اول علم وفناوری ،کشور به اقتصاد دانش بنیان دست یابد،اما برای این سوال که از نظر عملکردی تا چه اندازه در این زمینه موفق بوده ایم، پاسخ خوشایندی نمی‌توان ارائه کرد چراکه هنوز با وضع مطلوب فاصله داریم به طور نمونه در حوزه نانو فناوری با وجود پیشرفت‌های زیادی که حاصل شده است، هنوز نتوانسته ایم این فناوری را در حد قابل قبولی در صنعت رسوخ بدهیم . حال آن که در سایر حوزه‌های فناوری وضع بدتری را شاهد هستیم.