تنزل 9 پله ای شتاب رشد علمی ایران؛ازتدبیر خبری نیست

29 خرداد امسال؛ رهبر معظم انقلاب دردیدار جمعی از استادان ،نخبگان علمی و پژوهشگران دانشگاه ها،پارک های علم وفناوری و مراکز علمی وتحقیقاتی با تاکید برلزوم افزایش سرعت رشد علمی کشورگفتند:"من چندی پیش نیز در خصوص کاهش سرعت رشد علمی تذکر دادم زیرا سرعت کم شده است و برای جبران فاصله عقب ماندگی علمی ؛چاره ای جز افزایش سرعت رشد علمی وجود ندارد ".

ایشان پیش از این نیز بارها بر ضرورت ادامه شتاب علمی کشور تاکید کرده و از مسئولان خواسته بودندبا همت مضاعف؛ نگذارند حرکت پیشرفت علمی کشور از دور بیفتد.این در حالی است که عدم چاره اندیشی مسئولان امر در این خصوص باعث شده روند کاهش شتاب رشد علمی کشورهمچنان ادامه پیدا کند،به طوری که طبق آمارهای پایگاه های استنادی علوم جهان نظیر اسکوپوس و ISI موضوع کاهش شتاب رشد علمی کشور همچنان به قوت خود باقی است .

در این مطلب به بررسی دلایل وچرایی کند شدن شتاب رشد علمی کشور و راهکارهای افزایش این شتاب در گفت و گو با صاحب نظران وکارشناسان پرداخته ایم.

مسئولان ذیربط کاهش شتاب رشد علمی را  انکار نکنند

دکتر مهدی نژاد نوری استاددانشگاه بقیة ا...(عج)و معاون پژوهشی سابق وزارت علوم دردولت های نهم ودهم درگفت وگو باخراسان گفت:مسئولان حوزه پژوهش وفناوری به جای انکار کردن باید بپذیرند که شتاب رشد علمی کشور کاهش پیدا کرده است و برای آن تدبیر وچاره ای بیندیشند تاسرعت رشد علمی به روال سابق باز گردد؛ بنابراین گام اول برای جبران کاهش شتاب رشد علمی آن است که وضعیت موجود را عادی ندانیم وبه طور جدی برای افزایش تولیدات علمی اقدام کنیم.راهکار دیگری که می توان در این راستا ارائه کرد این است که برای افزایش شتاب رشد علمی باید در قبال بخشی از اعتبارات پژوهشی که به دانشگاه ها اختصاص پیدا می کند؛ از آن ها عملکرد تولید علمی را طلب کنیم.در حال حاضر 70 هزار دانشجوی دکترا داریم که حداقل نیمی از آن ها باید در طول سال مقاله منتشر کنند.راهکار دیگر انجام پروژه های بزرگ برای رفع نیاز های کشور است به نحوی که مسئولان باید فعالیت های تحقیقاتی را به سمت نیازهای جامعه سوق دهند ودراین راستا وزارت علوم و معاونت علمی با دستگاه های اجرایی وشورای عتف پروژه های بزرگی را تعریف واجرایی کنند.اجرای طرح های کلان فناوری یکی از مهم ترین بر نامه هایی است که باید ادامه پیدا کند و متوقف نشود.

 این استاد دانشگاه در ادامه با اشاره به اهمیت نمایه سازی تولیدات علوم انسانی در سطح بین المللی افزود:حجم زیادی از تولیدات علمی  کشور در حوزه علوم انسانی است که متاسفانه نمایه نمی شود و این تاثیر گذار است .وی پراکندگی مدیریتی را که اکنون در سطح ملی ودر عرصه علم وفناوری در کشور وجود دارد،از دلایل  کاهش شتاب رشد علمی عنوان و تصریح کرد در این حوزه باید یکپارچگی بیشتری ایجاد شود .

70درصد ظرفیت تولید علم کشور به کار گرفته نمی شود

دکتر قانعی استاد دانشگاه علوم پزشکی بقیة ا... (عج)و دبیر ستاد توسعه زیست فناوری در گفت وگو با خراسان مهر تایید بر کاهش شتاب علمی کشور زدو با انتقاد از این که تنها 30درصد ظرفیت علمی کشور برای تولید علم به کار گرفته می شود گفت:در شرایط فعلی تنها 30 تا 40 درصد اعضای هیئت علمی درکشوردر زمینه تولید مقاله و تولید علم فعال هستند ضمن آن که از بین این افراد حدود10درصد جزو تولید کنندگان اصلی علم به شمار می روند و این باید اصلاح شود وسایر ظرفیت ها نیز به کار گرفته شود .برای حفظ شتاب رشد علمی باید بر اساس قانون مدیریت دانشگاه ها عمل کنیم، براین اساس چنان چه یک عضوهیئت علمی 3 سال متوالی تولید نداشته باشد، مشمول رکود می شود و باید وضعیت او در هیئت ممیزه بررسی ودر نهایت اخراج شود.در حالی که متاسفانه چنین قانونی در کشور اجرایی نمی شود.به گفته قانعی،چنان چه 70درصد ظرفیت علمی خاموش در کشورکه موظف به تولید علم هستند ،به کار گرفته شوند، طی 4 تا 5 سال آینده در بین 5 کشور اول دنیا قرار می گیریم.وی با اشاره به ضرورت بازنگری درقانون رتبه بندی اعضای هیئت علمی تصریح کرد: هم اکنون در بین استادان افرادجوان و پرکاری داریم که هنوز به درجه هیئت علمی نرسیده اند اما کلی مقاله تولید کرده اند ودر مقابل اعضای هیئت علمی داریم که درطول عمر خود یک تولید علمی ندارند بااین وصف باید اعضای هیئت علمی که دچاررکود هستندبا نیروهای جوان، خوش نام ،خوش فکر  ومتعهد  جایگزین شوند تا رشد علمی کشور به تراز بالایی برسد .نکته دیگر آن که در نظام نوآوری ملی همه باید به تولید علم مبادرت کننددر حالی که اکنون بخش لیسانس ما تولید ندارد، بخش علوم انسانی ما تولید ندارد،ولی اگر همه این ها به میدان بیایند تحول خوبی انجام خواهد شد .

احمدی معاون پژوهشی وزیر علوم نیز با اذعان به کاهش  شتاب علمی کشور از سال 89 و 90 تاکنون گفت: تغییر آیین نامه های ارتقای استادان، ارائه طرح های تحقیقاتی و پژوهشی درازای مقاله، حضور نداشتن مجلات داخلی درعرصه های بین المللی و کاهش اعتبارات پژوهشی و حمایت اندک از پژوهشگران از جمله دلایل افت شتاب علمی کشور محسوب می شود. 

دکتر مهراد بنیانگذار پایگاه استنادی علوم جهان اسلام نیز با اشاره به کاهش شتاب رشد علمی کشور تاکید کرد: نکته ای که باید در ابتدا متذکر شوم،آن است که آمار رشد علمی با آمار شتاب رشد علمی متفاوت است،به طوری که کشوراز نظر رشد علمی در وضعیت مناسبی قرار داردامامتاسفانه آنچه تاکنون اتفاق افتاده،کاهش شتاب رشد علمی است.شتاب رشد علمی ایران در چند سال اخیردر دنیادر اوج قرار داشت به نحوی که رشد علمی ایران از سوی مراجع بین المللی علم سنجی 11 برابردنیا اعلام شده بود،در واقع از سال 2007 همه ساله 3 تا 5 هزار مقاله بر تعداد مقالات ایران افزوده شد، به نحوی که در همان مقطع زمانی تمامی نظام های استنادی معترف بودندکه ایران از نظر شتاب تولید علم حائز رتبه اول است.بنابراین می توان ادعا کردکه در هیچ تاریخی رتبه ایران از نظر شتاب تولید علم تا این اندازه درخشان نبوده، اما در سال های اخیر دیگر خبری از این درخشش نیست، این در حالی است که اکنون تعداد دانشگاه ها وبه تبع دانشجویان دوره های تحصیلات تکمیلی در کشور به مراتب بیشتر شده به طوری که طبق آخرین آمار از سوی وزارت علوم ، در کشور 4میلیون و850 هزار دانشجو و 75 هزار عضو هیئت علمی وجود داردکه به نظر می رسد به تناسب این آمار باید رشد علمی نیز افزایش پیدا کند.

وی با تاکید براین که برای حفظ و شتاب تولید علم باید مولفه های جدی مورد توجه قرار گیرد ،افزود: وضعیت نشریات فارسی رضایت بخش نیست و سردبیران نشریات علمی کشور باید به ساختار و کیفیت بخشی توجه ویژه ای داشته باشند همچنین سهم پژوهش، مناسب نیازهای مرتبط با فعالیت های پژوهشی و موسسات تحقیقاتی نبوده در حالی که این سهم باید افزایش یابد.وی معتقد است در سال های اخیر اعزام اعضای هیئت علمی به همایش های بین المللی کاهش یافته که این امر در کاهش تولیدات علمی تاثیرگذار بوده است .

سهم اندک اعتبارات پژوهشی عامل اصلی کاهش تولید علم

به عقیده بسیاری از صاحب نظران ،کاهش سرعت تولید علم در کشور بیش از هر چیز معلول سهم اندک اعتبارات پژوهشی از محل تولید ناخالص داخلی است.

دکتر مخبر دزفولی دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در این باره گفت:برای رسیدن به نقطه مطلوب در تولید علم باید یک درصد فعلی سهم پژوهش از محل تولید ناخالص داخلی به حداقل 3درصد پیش بینی شده از سوی نقشه جامع علمی کشور افزایش یابد.وی با اشاره به این که مطلق تولید علم در کشورافزایش پیدا کرده ،افزود:اما سرعت رشد علم که زمانی 12 و 13 برابر متوسط جهانی بود، طبق آخرین آمار به 4برابر متوسط جهانی کاهش داشته است.قرار بود در سال 2018 به رتبه چهارم علمی دنیا ارتقا پیدا کنیم،در حالی که رتبه ما در شرایط فعلی بر اساس اعلام پایگاه های معتبر علمی 16 تا 18 است و با این وضعیت نمی توانیم رتبه چهارم دنیا را کسب کنیم.

وی دلیل افت علمی را عدم برنامه ریزی، پشتیبانی و تشویق صحیح محققان کشور،نبود فضای مناسب و مساعد برای آنان و همچنین حاشیه سازی برای نظام آموزش عالی کشور عنوان و تصریح کرد:کشورهای همسایه که زمانی از ما بسیار عقب تر بوده اند،به دلیل سرمایه گذاری ویژه و صرف ارقام نجومی در حوزه پژوهش به تدریج درحال تبدیل شدن به رقیب جدی برای ایران هستند.البته اگر دقت و سرعت لازم را نداشته باشیم در سال های آتی ما را پشت سر خواهند گذاشت .

دکتر تهرانچی رئیس دانشگاه شهید بهشتی نیز در گفت و گو با خراسان در این خصوص گفت : تمامی آمارها موید این است که در سرعت رشد علمی از رتبه اول دنیا به رتبه 4 دنیا تنزل پیدا کرده ایم .در مقطعی سرعت رشد علمی ایران 11 برابر ودر مقطع دیگری ؛ یعنی حدود 4سال پیش این شتاب 18 برابر متوسط جهانی بود اما متاسفانه از آن زمان به بعد شیب رشد علمی ما از حالت نمایی درآمده و به حالت خطی رسیده به طوری که سرعت رشد علمی کشور به 4برابر متوسط جهانی کاهش پیداکرده است .براساس نقشه جامع علمی، پیش بینی شده که دانشگاه های ما باید درزمینه تولید علم به گونه ای رشد کنند که در چند سال آینده عنوان دانشگاه های برتر جهان اسلام را از آن خود کنیم در حالی که متاسفانه با این وضعیت و با وجود ظهور رقبای جدید در منطقه دستیابی به این جایگاه بعید به نظرمی رسد .

افزایش سرعت رشد در گروی توجه به اقتصاد دانش بنیان

دکتر ستاری معاون علمی رئیس جمهوردر گفت وگو با خراسان  افزایش شتاب رشد علمی را به توجه به اقتصاد دانش بنیان منوط دانست و گفت: اگر بخواهیم در زمینه تولید علم به جهش قابل قبول برسیم،باید به حوزه اقتصاد دانش بنیان قدم بگذاریم به طوری که بخش خصوصی در زمینه پژوهش سرمایه گذاری کند در این صورت منابع فوق العاده ای از بخش خصوصی تزریق خواهد شد و جهش علمی قابل توجه خواهیم داشت.یکی از  مباحث مهم در افزایش شتاب رشد علمی نیز ارائه مقالات باکیفیت است به این مفهوم که بتوانیم  علاوه بر افزایش سطح کمی تولید مقالات به سطح کیفی مقالات نیز توجه داشته باشیم .

دکتر سلطانی مدیر عامل صندوق نوآوری وشکوفایی نیز در گفت و گو با خراسان  تاکیدکرد:افزایش تعداد مقالات وابستگی زیادی به افزایش تعداددانشجویان دوره های ارشد و دکترا در دانشگاه ها دارد، اما در آیین نامه ارتقای استادان، تعداد مقالات معیار رشد استادان و ارتقای آن ها به دانشیاری واستادی است ،همین موضوع باعث می شود وقتی استادان از این مرحله عبور می کننددیگر الزامی برای تولید مقاله نداشته باشند و تولید مقالات با افت مواجه می شود .راهکار مهمی که برای ارتقای رشد علمی می توان به اجرا گذاشت، این است که سیستمی طراحی کنیم که در آن تحقیقات دانشگاهی به جای آن که تنها به یک خروجی وتولید مقاله منجر شود، خروجی دیگر آن تولید یک محصول قابل فروش نیز باشد.

لزوم انتشار مقاله از تحقیقات کاربردی

 دکتر فصیحی دبیر کمیسیون هماهنگی و تدوین سیاست های علم وفناوری شورای عالی عتف نیز در گفت و گو با خراسان درباره دلایل کاهش شتاب رشد علمی کشورگفت: مقام معظم رهبری بارها در مورد موضوع کاهش شتاب رشد علمی تذکر داده اند واگر بخواهیم دلایل این کاهش شتاب را آسیب شناسی کنیم باید به چند نکته توجه داشته باشیم. یک دلیل عمده آن است که طی چند سال اخیر بخشی از توجه بر نامه ریزان کشور صرف بر نامه ریزی برای کسب موفقیت در حوزه های دیگر از جمله کاربردی سازی مقالات  شده که البته این موضوع کم اهمیتی نیست و باید انجام شود اما نباید فکر کرد که تولید علم لزوما نتیجه یک تحقیق انتزاعی است و از تحقیق  کاربردی  نمی توان مقاله ISIچاپ کرد،بنابراین اگر بتوانیم زمینه ای فراهم کنیم که محققان ما حین انجام  تحقیقات کاربردی  از دل همان تحقیق مطالبی را برای انتشار درآورند،رشد همزمان تولیدات علمی وتحقیقات کاربردی را شاهد خواهیم بود و باعث ایجاد جهش در رشد علمی می شود .چند هزار واحد R & D در کشور داریم که توجه لازم به آن ها نمی شود در حالی که این یک ظرفیت جدی است و  اگر این بخش به سمت تولید علم هدایت شود،جهش عملی را به دنبال خواهد داشت.  متاسفانه مهم ترین ظرفیتی که در کشور به درستی استفاده نمی شود، ظرفیت مدیریتی کشور است به طوری که تمامی زنجیره ارزش از تولید علم  وکاربردی کردن آن وتولید محصول ؛ در کشور مابه صورت یکجا مدیریت نمی شود به همین دلیل  چنین گسست هایی اتفاق می افتد.