کویر لوت، جهان را به وجد آورد

سید صادق غفوریان - در روزهایی که توجه دنیا به تحولات کودتای ترکیه در استانبول و آنکارا بود و دو روز پس از اوج نافرجامی کودتا، شهر استانبول میزبان نشست چهلم کمیته میراث جهانی یونسکو بود که به ثبت بیابان لوت ایران به عنوان اولین اثر طبیعی و بیست و یکمین ثبت جهانی ایران در فهرست جهانی رای مثبت داد و عکس های زیبای این دردانه گرم و داغ طبیعت ایران برای ساعاتی در پیشانی سایت ها و خبرگزاری ها قرار گرفت.این نشست البته سه روز قبل تر از این نیز 11 قنات ایران را شامل قنات های گناباد،فردوس، اصفهان و... که دارای ویژگی های بی نظیری در حوزه فرهنگی و تمدنی است، در فهرست جهانی آثار تاریخی به ثبت رساند. اما  ممکن است در پی انتشار اخباری از این دست درباره ثبت جهانی آثار تاریخی و طبیعی در یونسکو این پرسش مطرح شود که اساسا  ثبت آثار در فهرست جهانی چیست و چه فایده ای دارد؟پرونده پیش رو ضمن بررسی ابعاد ثبت جهانی بیابان لوت، تلاش می کند به این پرسش نیز پاسخ دهد که از این ثبت ها در حافظه جهانی چگونه می توان بهره برد.

معرفی تمدن 5 هزارساله
سابقه تمدنی دشت لوت به هزاره سوم پیش از میلاد می‌رسد؛ قدمت پنج هزار ساله‌ای که کشف حدود سه‌هزار اثر تاریخی از این منطقه بر آن مهر تایید می‌زند. وجود ده‌ها اثر تاریخی شامل قلعه‌ها، کاروانسرا‌ها، آب انبار و وجود اکوسیستم و طبیعت بکر، این منطقه را به الماس کویرهای جهان معروف کرده است.
 بیابان لوت جهانی شده نه کویر لوت
 مهران مقصودی دانشیار دانشگاه تهران و مسئول تدوین پرونده ثبت جهانی بیابان لوت درباره درج این پرونده در فهرست میراث طبیعی یونسکو می گوید: در پرونده ای که به یونسکو ارسال کردیم از عنوان بیابان لوت نام برده شده است، اما در بین عامه مردم و بسیاری از خبرها از کلمه «کویر لوت» استفاده می شود درحالی که استفاده از کلمه «کویر» برای لوت درست نیست چون کویر بخشی از لوت است. بیابان واژه اکولوژی و اقلیمی است که پوشش گیاهی و حیات و میزان بارندگی در آن کم است درصورتی که به پست ترین نقاط داخلی مناطق بیابانی کویر می گویند یعنی جایی که میزان نمک در آن بسیار زیاد است.
 آغاز پروژه از 2 سال قبل
تقریبا از دو سال قبل موضوع تدوین پرونده ثبت جهانی بیابان لوت مطرح و مسئولیت آن به مهران مقصودی واگذار شد: «تیمی برای تهیه این پرونده از اساتید دانشگاه‌ها، خبرگان و کسانی که در این حوزه کار کرده بودند، تشکیل دادیم. این پرونده باید در مدت زمان مشخصی تدوین و ارسال می شد؛ چراکه در فهرست میراث پیشنهادی ایران نیز ثبت شده بود. البته  با توجه به گستره کویر لوت پژوهش های گسترده موسسه جغرافیایی دانشگاه تهران در سال های 1347 تا 1354 با همکاری موسسه «سی ان آر اس» - CNRS - و دانشگاه سوربن  گستره مناسبی برای آماده سازی پرونده کویر لوت به وجود آورده بود.
معیار های لوت برای ثبت جهانی چه بود؟
بیابان لوت دارای معیارهای مشخصی برای ثبت در میراث جهانی است. به گفته مقصودی حتی کارشناسان یونسکو در یکی از گزارش های خود گفته بودند که بیابان لوت دارای شرایط ثبت جهانی است. به همین منظور تمام مدارک لازم را تهیه کردیم و این پرونده می بایست حداقل ۴ معیار برتر را می داشت. یکی از آن معیارها داشتن ویژگی برترین است. مثل بلندترین تپه های ماسه ای یا بلندترین کلوت ها.(کلوت: کو ه های شنی وبرجستگی‌های بین شیارهای U شکل)
معیار بعدی این است که آن پدیده، ویژگی تاریخ زمین‌شناسی و ژئو مورفولوژی یک منطقه را نشان دهد. معیار سوم، دارا بودن ویژگی اکولوژی خاص است. معیار چهارم، داشتن ویژگی‌های اکولوژی است که در معرض خطر قرار دارند. اگر پدیده‌ای این چهار معیار را داشته باشد در فهرست میراث جهانی قرار می گیرد. ما پرونده بیابان لوت را بر اساس دو معیار اول تهیه و ویژگی های آن را مشخص کردیم. تمام عوارض طبیعی بیابان لوت، توصیف و نقشه های آن تهیه شد. حتی اطلاعات تاریخی منطقه را جمع آوری و به یونسکو  ارسال کردیم.
 محوطه های باستانی از دوره قبل تاریخ در لوت
قرار گرفتن بسیاری از محوطه های پیش از تاریخ و تاریخی در عرصه و حریم اثر، وجود محوطه ها و گورستان های دوره مس سنگی و دژ های تاریخی به همراه قنات های زیبا و دیدنی منطقه  از دیگر ویژگی های این بیابان است.
وقتی رای دهندگان از لوت به وجد می آیند
بیابان لوت بلندترین  تپه های ماسه ای را  دارد. نبکاهای بیابان لوت هم جزو بلندترین نبکاهای جهان است. نبکاها پدیده هایی هستند که در زبان فارسی به آن گلدان صحرا یا تله گرد می گویند. این گیاهان لابه لای ماسه ها رشد می کنند.
 رقابتی بین ماسه و گیاه وجود دارد که موجب می شود وقتی گیاه قد کشید، ماسه دور آن را بگیرد و دوباره گیاه سعی کند سر از ماسه بیرون بیاورد. به این ترتیب، قد این گیاه بسیار بلند می شود به طوری که در بیابان لوت نبکاهایی با ارتفاع ۱۲ متر نیز داریم. این پدیده بسیار منحصر به فرد است حتی اگر نمونه آن در کشورهای دیگر باشد با این ارتفاع نیستند. مقصودی می گوید:اعضای اجلاس وقتی این تصاویر را می دیدند همه به وجدمی آمدند.
حمایت ۱۷ کشور
این ایرادات جزئی بود اما ممکن هم بود به خاطر همین ایرادات پرونده ثبت نشود. درصورتی که با مذاکرات این مشکل حل شد و حتی نماینده  IUCN  هم به عنوان نهاد مشورتی در اجلاس اعلام کرد که ما بر سر ثبت شدن یا نشدن پرونده بین خودمان چالش داشتیم چون می دانستیم که این پدیده منحصر به فرد است. اما در نهایت پس از اینکه ۱۷ کشور از این پرونده حمایت کردند و مخالف جدی نداشت در فهرست جهانی ثبت شد.
کمک به اقتصاد مردم منطقه
مسئول تدوین پرونده ثبت جهانی لوت می گوید: مطرح شدن بیابان لوت و رفت و آمد گردشگران به این منطقه موجب شده که مردم محلی خانه های بوم‌گردی ایجاد کنند و برای پذیرش گردشگران آماده شوند. یکی از دستاوردهای این رفت و آمدها کمک به اقتصاد مردم منطقه بوده است. نیاز است که همزمان با ثبت جهانی این اثر تاریخی، زیرساخت های گردشگری در این منطقه نیز فراهم شود و بتوان از خانه های بومی برای حضور گردشگران بهره برد و به مردم کمک کرد که با گرفتن وام هایی، خانه های خود را برای پذیرش گردشگران آماده کنند.