صدای ترک های زمین‌درخراسان‌جنوبی
فائزه حسینی نژاد - سال 94 در مسیر آیسک به فردوس شکاف هایی در اطراف جاده مواصلاتی مشاهده شد. در آن زمان گمانه زنی ها درباره این ترک های عمیق متفاوت بود. برخی علت آن را شکستن لایه بنتونیت در آن منطقه و گروهی برداشت بی رویه آب می دانستند. چهار ماه از اما و اگرهای مردم و برخی مسئولان خراسان جنوبی گذشت تا این که اداره راه و شهرسازی با نصب تابلوهایی به رانندگان تردد کننده در این مسیر هشدار داد که به علت پدیده فرونشست زمین جوانب احتیاط را رعایت کنند. هنوز خبر فرونشست ها در مسیر آیسک و فردوس در بین مردم و رسانه ها داغ بود که بعد از مدتی اهالی روستای دوحصاران از وجود شکاف هایی در این منطقه خبر دادند و از گسترش این پدیده در منطقه خود ابراز نگرانی کردند. موضوع به این چند واقعه ختم نشد و دوباره نیز فرو نشست بخش هایی از زمین در دشت اسفدن قاینات خبرساز شد و نگرانی هایی در این منطقه هم به وجود آورد. اکنون شکستن استخوان های زمین برای خیلی از مردم منطقه خراسان جنوبی یک کابوس شده است. زمین اینجا دیگر تاب ایستادن ندارد و هر روز درحال تحلیل رفتن است. سال هاست که بر اثر نرسیدن خون به رگ های دشت های خراسان جنوبی به ویژه دشت سرایان و فردوس اسکلت و بنیه بدنی زمین در حال تحلیل و از بین رفتن است و مردم صدای فریاد زمین را از درون زخم های عمیقی که بر پیکر آن نقش می بندد می شنوند.اینجا زمین بیمار است. بیماری در حال احتضار که علایم مرگ خود را با همین زخم ها وشکاف های خطرناک نشان می دهد. در واقع مشکل از جایی شروع شد که چاه های عمیق جایگزین قنات ها به عنوان یک میراث پنج هزار ساله و کاملاً علمی شد و برداشت ها به جای قسمت های سطحی زمین از عمق 150و حتی 200متری سفره های زیرزمینی صورت گرفت. حالا این زخم های عمیق به گفته افراد محلی در محدوده انتهایی حوزه جغرافیایی سرایان واقع در بخش آیسک و مرز شهرستان فردوس در مجاورت جاده ارتباطی به طور وسیع گسترش یافته و نقل هر محفلی شده است. در بارندگی ها روان آب ها به داخل این شکاف ها می رود و نشان می دهد عمق شکاف ها بسیار بیشتر از حد تصور است.
تهدید فرونشست
فرماندار سرایان که به دلیل ترس و نگرانی مردم تاکنون چندین بار از این منطقه بازدید داشته است با تشریح خطرات فرونشست زمین می گوید : با توجه به این که فرونشست زمین در محل شبکه های توزیع برق وگاز و فیبر نوری رخ داده است درصورت ادامه این روند و بی توجهی به رفع آن مشکلات بزرگی شهرستان سرایان را تهدید خواهد کرد. «کریمی» می گوید: خشکسالی های چند سال اخیر و نبود مدیریت منابع آبی باعث بروز مشکلات عدیده ای برای منطقه شد که کاهش سطح درآمد کشاورزان و فرونشست زمین نمونه ای از این مشکلات است. بنا به اظهارات «صنعتی» رئیس شورای اسلامی شهر آیسک آن طور که شواهد نشان می دهد این پدیده در دیگر نقاط کشور هم اتفاق افتاده و به عبارتی ایران پرچمدار فرونشست زمین شناخته شده است .اگر علت را به برداشت آب و کاهش سطح آب زیر زمینی نسبت دهیم باید گفت که بیش از 90 درصد مردم منطقه کشاورز هستند و درآمدشان از کشاورزی است. بنابراین باید در ابتدا فکری برای کشاورز کرد. این درست است که وضعیت دشت آیسک فوق بحرانی است اما نباید توپ را به زمین کشاورزان انداخت و آن ها را به علت برداشت بی رویه آب از سفره های زیرزمینی متهم کرد . این نیاز به یک مدیریت و برنامه ریزی دارد چرا که امروز برداشت آب توسط کشاورزان آیسک با اجرای طرح کنتورگذاری چاه ها، استفاده از روش های نوین و تغییر الگوی کشت از هفت هزار و 200 ساعت در سال به چهار هزار و 142 ساعت کاهش یافته و کشاورز در کار کشاورزی ریاضت می کشد و بیشتر از این دیگر نمی توان به او فشار آورد. هم اکنون مهم ترین احساس خطری که می کنیم این است که فرونشست ها به جاده اصلی برسد و موجب بروز حادثه شود. پس باید برای پیشگیری از گسترش این پدیده نگران کننده با برنامه ریزی بلند مدت و کارشناسی شده وارد کار شد .
پدیده رو به گسترش
مدیر عامل شرکت آب منطقه ای استان هم می گوید: هنوز سازمان زمین شناسی نظر خود را درباره علل فرونشست ها در این منطقه اعلام نکرده اما با بررسی عکس های ماهواره ای به این نتیجه رسیده ایم که متأسفانه بخش های متعددی از خراسان جنوبی در معرض این پدیده قرار دارد؛ زلزله ای خاموش که جلوگیری از پیشرفت آن نیاز به اصلاح الگوی مصرف و جبران افت های گذشته دارد. «امامی» فرونشست های زمین را مخاطره ای برای تمام کشور می داند و معتقد است که این زلزله خاموش به دلیل کاهش سطح آب سفره های زیرزمینی همچنان رو به گسترش است؛ به عبارتی سفره های آب، زمینه تجدید شدن خود را از دست می دهند و قابلیت احیا ندارند.
به گفته وی از سال 87 پدیده فرونشست را در بیشتر دشت های ممنوعه خراسان جنوبی به ویژه دشت سرایان به عنوان یک مخاطره طبیعی داشته ایم و قبل از سال 95 هم در محدوده سه قلعه و بعد از سال هم در منطقه سرند فردوس این پدیده رخ داد.با این تفاسیر او وقوع این پدیده را در دیگر دشت های استان به دلیل قابلیتی که دارند دور از ذهن نمی داند و هشدار می دهد که به طور قطع این اتفاق گسترش خواهد یافت در نتیجه تلاش می شود هرچه سریع تر کسری مخازن آب به صفر برسد.
به گفته وی افت آب های زیرزمینی در مناطقی مانند دوحصاران سرایان بیشتر از سایر نقاط است و به همین علت فرونشست ها در نزدیکی و اطراف کمربندی روستا را به راحتی می توان مشاهده کرد.
هشدار مهاجرت
بخشدار سابق آیسک و معاون فرماندار ویژه طبس هم معتقد است : با وجود رعایت کشاورزان اما همچنان فرونشست در مناطقی از آیسک در حال گسترش است؛ بنابراین نیاز است دولت به طور جدی وارد عمل شود و با ارائه تسهیلات ارزان قیمت به کشاورز و اجرای طرح های مختلف مانند روش های نوین آبیاری، بهره وری را در زمینه کشت افزایش دهد.
«برقی» با اشاره به وجود حدود 200 حلقه چاه در دشت فوق بحرانی سرایان می گوید: در سال های اخیر با کاهش نزولات آسمانی هر سال حدود 60 تا70 سانتی متر سطح آب های زیرزمینی افت پیدا می کند و نتیجه آن فرونشست است.فرونشست هایی که گاهی عمق این شکاف ها به حدود 10 متر می رسد.به گفته بخشدار اگر برای این زلزله خاموش فکری اساسی نشود دیری نمی گذرد که نمودار مهاجرت در این منطقه صعودی خواهد شد و به طور حتم مشکلات اجتماعی واقتصادی را در پی خواهد داشت . او هشدار می دهد : مسئولان این منطقه تاکنون چند بار خطر این پدیده خاموش را گوشزد کرده اند، اگر فرونشست زمین جدی گرفته نشود شریان های حیاتی منطقه، بناها، راه ها، خطوط انتقال برق و فیبر نوری، شبکه های انتقال و توزیع گاز و حتی شهرها را به خطر خواهد انداخت و به طور حتم آبستن حوادث ثانویه خطرناکی در منطقه خواهد بود. چنان که چندی پیش مدیر امور پژوهشی دانشکده کشاورزی و دبیر ستاد اقتصاد مقاومتی دانشگاه بیرجند در نشست هم اندیشی مشکلات آب استان که با هدف بررسی، مطالعه و ارائه راهکارهای مناسب و اصولی در این دانشکده برگزارشد با اشاره به رخداد فرونشست زمین در برخی نقاط استان مانند سرایان با وجود هشدارهایی که در سال های گذشته برای استفاده بهینه از منابع آبی داده شده بود اظهار کرد که اکنون گاهی اوقات زمین ها نشست می کند بدون این که قابل مشاهده باشد و نمونه آن زمین های نهبندان، طبسین و دشت بیرجند است.
به گفته دکتر«شهیدی» در طول سال های گذشته اعطای مجوزهای غیرکارشناسانه توسط برخی مسئولان باعث برداشت بی رویه آب در برخی نقاط خراسان جنوبی شده است این در حالی است که توسعه سامانه های نوین آبیاری و اصلاح سامانه های سنتی باید مورد توجه دولت باشد در غیر این صورت همچنان پدیده فرونشست ادامه خواهد داشت.
زلزله خاموش فرو نشست زمین به عنوان یکی از پرمخاطره‌ترین و خسارت‌زا‌ترین پدیده زیست محیطی شناسایی می شود و به گفته دکترای ژئوتکنیک و مدرس دانشگاه بیرجند، اکنون برخی از دشت های خراسان جنوبی دچار این عارضه شده است.بر اساس گزارش ها و به گفته «مجتبی محمدی» در بسیاری از مناطق جهان و همچنین مناطقی از ایران مثل دشت‌های رفسنجان، نیشابور، مشهد، مهیار جنوبی، سیوجان، سرایان و اسفدن پدیده فرونشست گزارش شده است. پدیده ای که بر اثر آن سطح زمین به صورت تدریجی و در برخی از موارد به طور ناگهانی فرونشست می‌کند . او می گوید: اولین بار فرونشست زمین در دشت رفسنجان در سال 46 ثبت شد اما چند سالی است که در مناطقی از خراسان جنوبی به دلیل شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک و وقوع خشکسالی نسبتا دراز مدت، تامین بیش از 90 درصد نیاز آبی شهرهای این مناطق فقط از طریق آبخوان های زیرزمینی رخ داده است.
72 دشت خراسان در وضعیت بحرانی
این استاد دانشگاه با اشاره به این که از 76 دشت استان های خراسان 72 دشت در وضعیت بحرانی به سر می‌برد، ادامه داد: دشت کاشمر، مشهد، نیشابور، سرایان و اسفدن از دشت‌هایی است که افت سطح آب زیرزمینی سالیانه در آن ها بیش از یک متر و فرونشست در حدود 30 سانتی متر است که از هر دو لحاظ رکورددار هستند.
وی در گزارشی تصریح می کند: استان های سه گانه خراسان با برداشت سالیانه بیش از 9 میلیارد مترمکعب آب زیرزمینی در سطح بهینه‌های آبرفتی یکی از مهم ترین بهره‌برداران آب در سطح کشور هستند که فرونشست را در دشت‌های این استان ها شاهدیم و خراسان جنوبی با 151 هزار کیلومتر مربع وسعت به عنوان سومین استان پهناور کشور و حدود 800 هزار نفر جمعیت هم اکنون سه هزار و 299 حلقه چاه آب، شش هزار و 252 رشته قنات و دو هزار و 189 دهنه چشمه دارد که استخراج بی رویه آب از سفره‌های زیرزمینی دشت های این استان سال گذشته باعث کسری 170 میلیون مترمکعبی مخازن آب زیرزمینی و ممنوع شدن 55 درصد دشت‌ها شده است. در صورت ادامه روند کنونی، طی چند سال آینده سطح آب زیرزمینی در این دشت‌ها به طور چشم‌گیری افت خواهد کرد. این استاد دانشگاه ضمن ارائه پیشنهادهایی خاطرنشان می کند :در چنین شرایطی حداقل اتفاقی که رخ می دهد فرونشست و از دست دادن زمین های کشاورزی است.پدیده ای که با هیچ راهکاری قابل جبران نیست و اگر این ترک ها، وارد روستا یا شهرها شود باعث خرد شدن خانه ها می شود و راهی جز رها کردن آن ها باقی نمی ماند یا اگر در گذشته خانه های موجود در این دشت ها با بروز زلزله 6-7 ریشتر آسیب می دیدند، الان با زلزله 5 تا 4/5 ریشتر از هم می پاشند. در راستای کاهش میزان افت سطح آب زیرزمینی و پیامدهای ناشی از آن باید به افزایش سطح دانش بهره‌برداران در راستای مصرف آب کشاورزی، بهبود روش‌های آبیاری، صادر نکردن مجوزهای جدید حفاری، حفاظت از سفره و تغذیه مصنوعی آن، تهیه الگوی کشت بهینه، تصفیه و استفاده مجدد از فاضلاب‌ها و پساب‌ها پرداخت. برای مقابله با این پدیده وی معتقد است که باید از پمپاژ بی‌رویه آب، توسعه بی‌رویه چاه‌ها،کف‌شکنی و افزایش عمق حفاری جلوگیری کرد و از آب‌های سطحی به جای زیرزمینی، تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی توسط آب های سطحی یا انتقال از حوضه‌های مجاور و پساب فاضلاب استفاده کرد. همچنین با ارائه طرح‌های تحقیقاتی کشاورزی برای تعیین الگوی کشت در هر منطقه با توجه به اقلیم و بافت خاک، ترویج خدمات کشاورزی در راستای کشت محصولات کم‌مصرف و آگاه‌کردن کشاورزان از آثار برداشت بی‌رویه آب و عواقب آن با این پدیده می توان مقابله کرد.
اگر فرونشست ادامه یابد
وی هشدار می دهد: اگر شرایط به همین ترتیب ادامه یابد هر لحظه احتمال شکسته شدن پل ها،فرو نشست جاده ها، نیروگاه ها و سازه های سنگین و ... وجود دارد چرا که شرایط در بسیاری از دشت ها از جمله دشت های خراسان جنوبی به مرحله هشدار و خطر رسیده و اگر برداشت ها تداوم یابد خطر بسیاری از مردم را تهدید می کند. پس باید مردم از خطرات فرونشست زمین مطلع شوند و چاه های غیر مجاز در کوتاه ترین زمان ممکن پر شود و مسئولان هم برای جلوگیری ازگسترش این چالش برنامه ریزی کنند.