ملی شدن صنعت نفت جنبشی اقتصادی یا ضداستعماری؟

نهضت ملی شدن نفت را باید یکی از بزنگاه های تاریخی مهم ایران معاصر به حساب آورد که تاثیرات عمیقی بر تحولات سیاسی- اجتماعی ایران در سال‌های بعد، به جا گذاشت. اما آیا ملی شدن نفت تنها با هدفی اقتصادی، یعنی گرفتن حق مردم ایران از عایدی نفت، گره خورده بود یا رهبران ملی شدن نفت و مردمی که از این نهضت حمایت کردند، در پی چیزی فراتر از بازپس گرفتن حقوق مادی خود از انگلستان بودند؟ به گزارش پایگاه مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، در این تردیدی نیست که انگلیس، براساس آمارها، درصد بالایی از سود فروش نفت را نصیب خود می کرد و این موضوع، به ظاهر عامل اصلی شکل گیری اعتراضات در قالب نهضت ملی شدن صنعت نفت بود. رهبران نهضت ملی یعنی دکتر مصدق و آیت‌ا... کاشانی نیز، بارها نسبت به اجحاف انگلیسی‌ها به مردم ایران و لزوم در اختیارگرفتن درآمدهای نفتی از سوی مردم، تاکید داشتند. با این حال، به نظر می‌رسد تقلیل اهداف ملی شدن صنعت نفت به عامل اقتصادی، نگاهی تک بُعدی به این نهضت باشد؛ ملی کردن صنعت نفت، در واقع بهانه‌ای برای پایان دادن به حضور استعمار در ایران بود.عملکرد تبعیض آمیز شرکت نفت «ایران و انگلیس» نشان از نفوذ قدرت استعماری انگلیس در ایران داشت؛ کشوری که همراه با روسیه، از ده‌ها سال قبل، با تسلط بر دولت ضعیف قاجار و حکامی که اراده چندانی از خود نداشتند، بر حیات و ممات بسیاری از ایرانی ها حاکم بود. این سلطه، در سال‌های پس از شهریور 1320 و روی کارآمدن محمدرضاپهلوی، تشدید شد. بسیاری از فعالان سیاسی- اجتماعی ایران و اقشار مختلف مردم در آن سال‌ها، بیش از هر زمان دیگری نسبت به تداوم سلطه دیرپای انگلستان بر کشور و حضور این قدرت استعمارگر اعتراض داشتند. این اعتراضات در نهایت سبب شد تا گروه‌های سیاسی و طبقات اجتماعی مختلف با باورهای گوناگون سیاسی و اقتصادی، در کنار یکدیگر قرار بگیرند و علیه انگلیس متحد شوند. این اتحاد، در نهایت خود را در قالب ائتلافی گسترده نشان داد که طیف وسیعی از نیروهای اجتماعی را از بازاریان و روحانیون گرفته  تا طبقه متوسط و حتی نیروهای چپ، شامل می شد. ائتلاف شکل گرفته به واسطه  انگیزه مشترک مبارزه با استعمار و نفوذ قدرت‌های بیگانه، توانست نهضت ملی شدن نفت را بر علیه انگلیس پیش ببرد. به نوشته «جان فوران» در کتاب «مقاومت شکننده»، «نهضت ملی شدن صنعت نفت، به مثابه جنبشی انقلابی، در واقع، درصدد بود ایران را از مدار وابستگی به غرب و قدرت‌های خارجی برهاند و به ویژه بندهای وابستگی با بریتانیا را از هم بگسلد.»