روایت سعید نفیسی از وصیت نامه ساختگی پترکبیر

کتاب «تاریخ ایران، سلطنت قاجار» تألیف سعید نفیسی، به بررسی بخشی از تاریخ قاجار، از سلطنت آقامحمدخان تا پایان سلطنت فتحعلی‌شاه می‌پردازد. نفیسی در دیباچه‌ای که در سال 1335(هـ.ش) بر این کتاب نوشته است، درباره برخی کم‌بینی‌ها در تاریخ می‌نویسد: «چیزی که باز مرا در این کار(نگارش کتاب) استوارتر کرد، این بود که می‌دیدم که در این روزها، گروهی به این کار دست زده و درباره‌ برخی از ادوار تاریخ معاصر ایران بحث می‌کنند. آنچه در این زمینه نوشته‌اند، من خوانده‌ام و باید بگویم که کمتر آن حقیقتی را که درباره اسناد و مدارک معتبر جای گرفته است، در این کتاب‌ها دیده‌ام. برخی را نادانی برانگیخته و بیشتر خواسته‌اند کسی را بزرگ و کسی را کوچک کنند و کسی را بشویند و کسی را بدنام کنند. تاریخ شریف‌تر و بالاتر از آن است که به این دوستی‌ها و دشمنی‌ها آلوده شود. کاری از این زشت‌تر نیست که کسی بخواهد حق و حقیقت را بفریبد.» در فصل نخست کتاب درباره وضعیت مردم در دوره آقامحمدخان قاجار می‌خوانیم: «مردم شهرنشین و برزگران و پیشه‌وران، بازیچه‌ حوادث و این دسته‌بندی‌ها بودند. حتی احترامی که اصناف در شهرها داشتند و دولت مرکزی از آن‌ها حساب می‌برد و در خشنود نگه داشتن ایشان می‌کوشید،  در دوره‌ انقلاب و پریشانی که پس از صفویه در ایران روی داد، از میان رفت. به همین دلیل، اوضاع اقتصادی از آن پس رو به ویرانی گذاشت و مخصوصاً، در دور‌ه‌ آقامحمدخان، تجارت در ایران بسیار تنزل کرد و راه بازرگانی ایران با کشورهای دیگر یکسره بسته شد. به‌واسطه‌ لشکرکشی‌ها و زدوخوردهایی که در هر گوشه و کنار درگرفت، رفت‌وآمد زیان بسیار دید.» یکی از بخش‌های کتاب که توجه را جلب می‌کند، مطلبی با تیتر «وصیت‌نامه ساختگی پترکبیر» است که نفیسی، در شرح اصالت آن آورده است: «در قرن گذشته، در میان اسناد سیاسی که در آن زمان بسیار رواج داشته‌است، سند مجعولی نیز انتشار داده‌اند که آن را «وصیت‌نامه پترکبیر» وانمود کرده‌اند و مدعی شده‌اند که پتر اول، امپراتور روسیه، در پایان زندگی، این سفارش نامه را برای جانشینان خود نوشته است؛ اما هیچ دلیل متقنی درباره این سند در دست نیست و به همین دلیل باید آن را ساختگی دانست. چون این سند در آغاز قرن نوزدهم میلادی انتشار یافته و پیش از آن ذکری از آن نشده است.» تصرف شهر اردبیل به دست روس‌ها با اتفاقات ناگواری همراه بود.