هویت زنانه در رباعی امروز

پروانه بهزادی آزاد (1347 ش)، چهره فعال عرصه رباعی در اواخر دهه 80 و اوایل دهه 90 است. از بهزادی تا کنون دو مجموعه رباعی منتشر شده است: اما تو مثل پنجره‌ها (تهران، 1389) که در بردارنده رباعیات و دیگر شعرهای اوست و سیب و سرسره (تهران، 1392) که مختص رباعیات اوست. ذهن و زبان بهزادی آزاد، ساده و صمیمی و بدون دست انداز است. عشق و جنگ، دو مضمون اصلی رباعیات اوست؛ یک شاعر عاطفی که دغدغه‌های مادرانه‌ای دارد و احساساتش را بین کودکان کار و رفتگران محله تقسیم می‌کند. جنگ برای بهزادی آزاد، برانگیزاننده حس وطن‌پرستی است: امروز برای دخترم می‌گویم/ از خاطره‌های سوم خردادم (1389، ص 54)، یادآور فرهنگ وطن باشم کاش (همان، ص 59)، اینجا دل من شوق تفحص دارد/ معروف‌ترین شهید گمنام اینجاست (همان، ص 23)، پرونده جانبازی او گم شده است (1392، ص 78)، جانباز بدون درصدم، باور کن (همان، ص 79)

بهزادی آزاد، معلم است و از اصطلاحات کتاب درسی نیز در رباعیاتش بهره گرفته است: ما منحنی تابع فرمان توایم، در تابع قدر مطلقت راهم ده (1389، ص 37)، از صفر بیا به بی نهایت برویم (همان، ص 36)، مشتق مرا مساوی صفر بکن (همان، 38)، با نمره نُه دوباره تجدید شدیم (همان، ص 59)، اطراف تو لایه ازُن خواهم شد، آهن بودم که با تو اکسید شدم (1392، ص 34).

لیلا بنی تمیم، شاعر اهل خوزستان (1362 ش)، در کتاب گنجشک بدون آسمان می‌میرد (تهران، 1391)، همچون بهزادی آزاد، دغدغه اصلی‌اش، جنگ و عشق است؛ اما به تناسب سن و سال، لحن نسبتاً متفاوتی را برای بیان این موضوعات به کار گرفته است.

بی گمان، چهره شاخص رباعی در دهه 90، طیبه سادات بقایی اردکانی (1363 ش) است. بقایی با انتشار مجموعه رباعی رابعه، رباعی، باران (مشهد، 1391)، نگاه ویژه خود را به جهان پیرامون به نمایش گذاشت؛ نگاه یک شاعر معترض به وضعیت زن. این اعتراض، حتی شامل وضعیت زن و مرد در یک رابطه عاشقانه هم می‌شود و گاهی پرخاشگرانه هم به نظر می‌آید: یادت دادم چگونه عاشق باشی/ یادم دادی چطور تنها باشم (ص 17)، در تو توی دیگری است بیگانه من / در من من دیگری است دیوانه تو (ص 19) 

در مجموعه رباعیات رأس ساعت مرگ (تهران، 1392)، همان رویکرد را با زبانی تلخ‌تر و نگاهی تیره‌تر می‌بینیم. این مجموعه با 68 رباعی، از لحاظ زبانی و اندیشگانی مجموعه یکدست‌تری است و حرکت رو به جلویی را به نمایش می‌گذارد. زبان شعری بقایی، تا حدودی متأثر از جلیل صفربیگی است، اما نگاه او فردیت و تشخص خاص خودش را دارد. جملات بریده بریده و ناتمام بقایی در این مجموعه، آن تنگی و تلخی زمان را بیش از پیش به رخ ما می‌کشد.

مرگ‌باوری که از عنوان کتاب آغاز می‌شود، مخاطب را در بسیاری از رباعیات کتاب دنبال می‌کند: بهتر که یکی یکی بمیریم همه/ چون مرگ فقط به مُردن ما زنده ا‌ست (ص 6).

تقریباً نیمی از رباعیات کتاب، با حضور مرگ معنا گرفته است. نیم دیگر آن عشق است که آن هم نیم نگاهی به تباهی دارد:‌ تا چند دقیقه قادرم بعد از تو/ از مرگ نترس حاضرم بعد از تو/ هیچ آمدنی برای ماندن در من/ یک شهر پُر از مسافرم بعد از تو (ص 37)، مرگ است که نام عشق بر خود دارد/ یک باره نمی‌کُشد، مرامش این است (ص 23).

دغدغه‌های زن بودن، در این کتاب هم به روشنی بیان شده است: بعد از تو زن مچاله درد شدم (ص 63)، از دردی که همیشه با یک زن هست/ اندازه بگیر آن چه را در من هست (ص 64).

زبان فانتزی و طنزآلود، ویژگی رباعیات دو تن از زنان دهه 90 است: رقیه ندیری (1358 ش) با مجموعه تنهایی من زنی جوان است هنوز (مشهد، 1394)، استفاده از امثال و اصطلاحات روزمره را مورد توجه قرار داده است: از هفت دولت آزاد شدن (ص 19)، لوطی و چاله میدان (ص 22)، تحویل گرفتن (ص 28)، از دهن افتاده (ص 29)، رو ندادن (ص 30)، سر بزنگاه (ص 35)، کرکری خواندن (ص 37)، دو به هم زن و وبال گردن بودن (ص 39)، سهراب کشون (ص 43)، شرطی شدن (ص 50)، خانه تازه دست و پا کردن (ص 60)، ته این قصّه (ص 63).

توجه به مسائل زنان، از دیگر موضوعات قابل توجه این مجموعه است: حق تو نبود زن شوی، این باشی (ص 45)، زن‌های جهان اگرچه تنها هستند... (ص 46)، زن دیده‌ام از شهاب سرگردان‌تر (ص 47)، زن‌های جهان به آتش ایمان دارند (ص 48)، کُلفتی‌های مدرن (ص 51)، که به نظر می‌رسد بیشتر تحت تأثیر رویکرد خانم بقایی اردکانی است؛ و گواه آن علاوه بر موضوع تعدادی از رباعیات، استفاده از نماد رابعه در رباعیاتش است (ص 52).

این وجه فانتزی در مجموعه شعرهای طنز عاشقانه زهرا درّی (1359 ش) با عنوان «ناشیانه دوستت دارم» نمایان‌تر است (تهران، 1395). بخش دوم این کتاب با عنوان «دلتنگی‌های گربه‌ای»، مجموعه 34 رباعی به هم پیوسته است که در قالب درد دل‌های گربه شهری برای عشق روستایی‌اش ملوس بیان شده است. 

زبان رباعیات این کتاب، زبان شاعری است که دغدغه طنز، بر صلابت سخن اش اثر منفی گذاشته و حتی می‌توان گفت برای نزدیک شدن به زبان فانتزی مورد قبول نسل جوان، گاهی اوقات عطای قواعد زبان را به لقایش بخشیده است. شعرهای این کتاب اگرچه رویکردی عاشقانه دارد، ولی از دغدغه‌های اجتماعی نیز تهی نیست.

در گزیده‌های رباعی امروز که رباعی سه دهه اخیر را مد نظر قرار داده است،‌ سهم زنان رباعی‌گوی بسیار ناچیز است. در کتاب چارپاره‌ها فراهم آورده میلاد عرفان پور (تهران، 1392)، سه رباعی از سه شاعر زن هست: پدیده زارع (ص 88)، کبری موسوی قهفرخی (ص 93) و ناهید یوسفی (ص 126).

در گزیده‌ای که سید احمد حسینی از رباعی امروز فراهم آورده و «سه به علاوه یک» نام دارد (تهران، 1391)، رباعیاتی از پروانه بهزادی آزاد (ص 26 -23)، پوران فرخزاد (ص 90 ـ 87) و جمیله موسوی (ص 119 ـ 122) هست.

در «آستانه تازه شدن» که به اهتمام نگارنده سامان یافته (مشهد، 1391)، رباعیاتی از مریم حقیقت (ص 53)، شکوه سپه‌زاد (ص 62)، پوران فرخزاد (ص 81)، پریسا گلی نیا (ص 85)، حدیث لزر غلامی (ص 86) و منصوره نیکوگفتار (ص 96) دیده می‌شود.

میرافضلی در کتاب گوشه تماشا: رباعی از نیما تا امروز (تهران، 1383)، در منتخب رباعیات دهه 60 و 70، سهم زیادتری را به زنان رباعی‌سرا اختصاص داده است: فائزه جمالی عالم (ص 172)، پوران فرخزاد (ص 188ـ 186)، فاطمه سالاروند (ص 204)، شادی پیروزی (ص 204)، شکوه سپه‌زاد (ص 216 - 214)، ناهید یوسفی‌ (ص 230 ـ 229)، منصوره نیکوگفتار (ص 230 -231)، مژگان محمدی (ص 254 - 253)، راضیه رجایی (ص 255)، نغمه مستشار نظامی (ص 264)، فرحناز کامران محمدی (ص 273) و معصومه مهری (ص 274).

به نظر می‌رسد وقت آن رسیده که گزیده‌ای مختص رباعیات زنان شاعر معاصر فراهم آوریم تا حق آنان در این جریان بالنده درست ادا شود.

آن چه به اجمال آمد، نشان می‌دهد که جریان رباعی‌سرایی زنان نیازمند احترام و اعتنای بیشتری است. این حرکت نشان می‌دهد که خودباوری، توان و استعداد بانوان رباعی‌سرا در هر دهه رو به اعتلا بوده است؛ بدان‌گونه که در دهه جاری، ما قادر به تشخیص هویت زنانه در رباعی امروز هستیم و می‌توانیم بگوییم که قالب رباعی نیز این ظرفیت را برای بیان موضوعات اجتماعی از خود بروز داده است.

 امیدوارم این گزارش کوتاه، با نشان دادن سرنخ‌ها و چارچوب‌ها، انگیزه بررسی‌های ژرف‌تر و وسیع‌تر را برای پژوهشگران فراهم آورد. این سیر تاریخی همچنین نشان می‌دهد که در آینده نزدیک، ما شاهد مجموعه‌ رباعیات بیشتری از زنان رباعی‌سرای این سرزمین خواهیم بود.