تحول زندگی روستایی به سبک غربی!

مرحوم آیت‌ا... هاشمی رفسنجانی در بخشی از خاطرات خود موضع امام(ره) درباره طرح اصلاحات ارضی را چنین بیان می کند: «در آن روزها برخی درباره اصلاحات ارضی از ایشان می‌پرسیدند. امام(ره) فرمودند: من هر دو بعد این مسئله را باید بگویم. نه مالکیت بزرگ شرعی است و نه اقدامات رژیم. مالکین بزرگ که به مردم ظلم کرده اند، امّا مبارزه با این ظلم راه‌های درستی دارد. رژیم نه حسن نیت دارد و نه راه درستی را انتخاب کرده است. در این موارد می‌توان از راه حل‌های اسلامی استفاده کرد.» به گزارش پایگاه مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، در بین اصول شش‌گانه انقلاب به اصطلاح سفید محمدرضا پهلوی، «اصلاحات ارضی» از لحاظ گستردگی و دامنه تغییرات، جایگاه ویژه‌ای داشته است. این جایگاه، ریشه در تاریخی طولانی دارد و به اهمیت زمین، کشاورزی، آب و همچنین شکل رابطه زمین داران و دهقانان در جامعه ایران باز می‌گردد. از سوی دیگر، تأکید راهبردی دولت ایالات متحده آمریکا برای اجرای این برنامه، در شرایط حساس و شکننده جنگ سرد را نیز نباید فراموش کرد.

ایده‌ای مسبوق به سابقه

رژیم پهلوی در زمان طرح و اجرای اصلاحات ارضی، در سال‌های دهه 40 و50، با تبلیغات پردامنه خود، این برنامه را عامل پیشرفت اقتصادی، افزایش محصولات کشاورزی و دامی و رهایی کشاورزی ایران از قالب‌های کهنه معرفی کرد. امّا این برنامه، ایده‌ای بی‌سابقه و بدیع نبود. از دوران مشروطه نیز مشابه همین بحث، با عناوینی همچون تقسیم اراضی، تقسیم املاک بین رعایا، لغو نظام ارباب - رعیتی، الغای تیولداری و ... مطرح شده بود که البته به شکلی موثر اجرا نشد. اولین بحث‌های مربوط به ضرورت اصلاحات ارضی، به دوران انقلاب مشروطه و تلاش نمایندگان مجلس دوم برای لغو شیوه غلط و نامطلوب اعطای «تیول» باز می‌گردد. «لمبتون»، در کتاب«مالک و زارع»، تیول را از اصطلاحات دوره ایلخانان می‌داند که در آن «درآمد و هزینه، ناحیه معینی است از طرف پادشاه به اشخاص که در اثر ابراز لیاقت یا به ازای مواجب و حقوق سالانه واگذار می‌شد». شاهزادگان، دیوانسالاران رده بالا و رؤسای ایلات و حکام ایالات، بخش عمده دریافت کنندگان تیول بودند. از جمله، «مسعودمیرزا ظل‌السلطان» پسر بزرگ ناصرالدین‌شاه و حاکم اصفهان که با حفظ سمت، حکومت کردستان، لرستان، خوزستان، کرمانشاهان، همدان، گلپایگان و خوانسار را به عهده و با این حال، 92 روستای بزرگ را هم به عنوان تیول در اختیار داشت. «حسینقلی سردار اکرم»، رئیس ایل قراگوزلو، 96 روستا در همدان را مال خودکرده بود. «اقبال‌السلطنه» خان ماکو دارای 150 روستا بود؛ وی در اوایل مشروطیت، بیش از 250 روستای دیگر را نیز مصادره کرد. گفته شده است بعدها، دومین منبع ثروت رضاخان از املاک وی بوده است. جنوب خراسان و سیستان نیز ملک خصوصی محمدابراهیم علم شوکت‌الملک(پدر اسدا... علم) بود. همچنین، امین‎السلطان اتابک اعظم، در زمان ناصرالدین‌شاه املاکی در تجریش، شمیران، ایلات حول و حوش تهران و حکومت قصبه عبدالعظیم، به دست آورد. او مالک حدود 1200 روستا بود. افراط در اتخاذ این شیوه از سوی شاهان قاجار و به ویژه ناصرالدین‌شاه، به‌گونه‌ای شد که در سال‌های پایانی سلطنت او، 66 درصد املاک در اختیار زمین داران بزرگ بود،10درصد املاک وقفی، 6درصد از آن خرده مالکان، 4 درصد در اختیار رؤسای قبایل و تنها  4 درصد در دست دولت قرار داشت. 

لغو تیولداری در ایران

با تشکیل مجلس مشروطه و با توجه به نابه سامانی اوضاع مالی و کسری بودجه دولت، این ایده با حرارت بیشتری توسط حزب عامیون دنبال شد و در مجلس اول، در دستور کار نمایندگان قرار گرفت. آن ها دو پیشنهاد کلی را مطرح کردند. نخست، اراضی خالصه بین دهقانان تقسیم شود و دولت از آنان مالیات دیوانی بگیرد؛ دوم این‌که مالکان به تجارت روی بیاورند و املاک خود را به دهقانان بفروشند و در تحقق این امر، دولت باید از طریق ایجاد بانک کشاورزی، به دهقانان وام بدهد تا بتوانند املاک اربابان را بخرند. طالبوف یکی از روشنفکران دوره مشروطه بر اصلاح این وضعیت تأکید داشت و معتقد بود: «به واسطه یک هیئت موثقه، اراضی ملاکان ایران قیمت شود، آن ها را به تبعه تقسیم نمایند که در عرض سی سال، هر کس سهم خرید قسمت خود را به ضمانت دولت ایران به صاحب ملک ادا کند. اگر کسی بخواهد نقد بگیرد، با تنزیل صد و سه، هر وقت مختار است از بانک پادشاهی پول خود را اخذ نماید». پس از بحث‌های فراوان، در11صفر ۱۳۲۵هـ.ق (فروردین1286هـ.ش) کمیسیون مالیه که مأمور رسیدگی به این  مسئله بود، به لغو تیول رأی داد. بر این اساس، مقرر شد دولت خود به جمع‌آوری مالیات بپردازد و تیول داران حقوق خود را مستقیم از خزانه دولت، با اقساط مقرر شده، دریافت کنند.

پهلوی دوم و اصلاحات ارضی

نقطه آغاز نوسازی دوره پهلوی دوم با برنامه انقلاب به اصطلاح سفید و به ویژه، «اصلاحات ارضی» پیوند خورده است که  در ششم بهمن سال 1341 به همه پرسی گذاشته و به ادعای رژیم، با 99درصد آرا تایید شد! در میان اصول شش‌گانه انقلاب سفید، اصلاحات ارضی جایگاه محوری داشت. مطابق قانون اصلاحات ارضی، هر زمین دار مجاز به  داشتن یک روستا بود. دولت باقی مانده روستاهای او را در 10 قسط مساوی سالانه، خریداری می‌کرد. ارزش‌گذاری زمین‌های خریداری شده، براساس مالیات پرداختی صاحبان آن بود. دولت این زمین‌های خریداری شده را در میان کشاورزان بدون زمین توزیع می‌کرد و آن ها می‌بایست مبلغ آن را طی پانزده قسط سالانه، پرداخت می‌کردند. وزارت کشاورزی تعاونی‌هایی را به وجود آورد که این مالکان جدید، باید عضو آن ها می‌شدند تا از طریق آن، کود، بذر، ابزار کشاورزی و دیگر خدمات را دریافت کنند.

واکنش آیت ا... العظمی بروجردی به پاسخ شاه

دستگاه تبلیغاتی شاه درآن زمان، به شدت در پی ترویج این مسئله بودکه روحانیت و اقشارمذهبی، به خاطر موقوفات و ازدست ندادن نفوذ خود، با اصلاحات ارضی مخالفند تا از این طریق، روحانیت را در مقابل طبقه دهقان و افکارعمومی قرار دهد. این درحالی بودکه استدلال این دسته از مخالفان و به‌ویژه امام خمینی(ره)، بیشتر برمبنای روند غیرقانونی همه پرسی و شیوه طرح و اجرای آن بود نه اصلاحات ارضی. مرحوم «آیت ا... العظمی بروجردی» به عنوان مرجع عالی قدر شیعیان، معتقد بود «اگر قانونی وضع شود که هیچ مالکی حق تصرف در املاکش را نداشته باشد، باید از آن جلوگیری کرد» و به همین دلیل، هنگامی که قانون اصلاحات ارضی به تصویب رسید، به شاه، دولت و مجلس اعتراض کرد. شاه در پاسخ نوشت که اصلاحات ارضی، در ممالک اسلامی به اجرا درآمده است و ما ناگزیر هستیم با خواست اکثریت ملت و دهقانان موافقت کنیم. اما آیت‌ا... العظمی بروجردی در پاسخی قاطع به شاه، تأکید کرد: «در ممالک دیگر که به گفته شما در آن ها اصلاحات ارضی انجام یافته، ابتدا نظام سلطنتی به جمهوری تبدیل شده و سپس به اصلاحات ارضی تن داده‌اند.» 

دلیل مخالفت امام خمینی(ره) با اصلاحات ارضی

حجت‌الاسلام حسین بدلا (از روحانیون نزدیک امام(ره))، در خاطرات خود از جلسه ای صحبت می‌کند که با حضور آیت ا... بروجردی، برای تصمیم گیری درباره قانون تحدید مالکیت در سال 1339 برگزارشد. در این جلسه، امام خمینی(ره) در مقابل این جمله شاه که «ما دستور داده ایم که این اصلاحات انجام  بگیرد»، واکنش نشان داده و به آیت ا... بروجردی پیشنهاد کرده بود که شما بنویسید این خلاف قانون اساسی است. شاه چه حقی دارد بگوید ما دستور داده ایم. کشور مشروطه است و مجلس دارد. مرحوم آیت‌ا... هاشمی رفسنجانی هم در بخشی از خاطرات خود درباره موضع امام(ره) به این طرح چنین می‌نویسد:«در آن روزها برخی در مورد اصلاحات ارضی از ایشان می‌پرسیدند. امام(ره) فرمودند: من هر دو بُعد این مسئله را باید بگویم. نه مالکیت بزرگ شرعی است و نه اقدامات رژیم. مالکین بزرگ که به مردم ظلم کرده‌اند، امّا مبارزه با این ظلم، راه‌های درستی دارد. رژیم نه حسن نیت دارد و نه راه درستی را انتخاب کرده است. در این موارد می‌توان از راه حل‌های اسلامی استفاده کرد». امام خمینی در دیدار اعضای انجمن اسلامی دانشگاه تهران، در اردیبهشت‌ماه ۱۳۴۲، درباره مخالف نبودن با نفس اصلاحات ارضی گفت:«حوزه علمیه هرگز مخالف اصلاحات ارضی نبوده؛ آیا دولت به ما پیشنهاد کرد و از ما نظر خواست؟ ما می‏دانیم این موضوع برای سرگرمی کشاورزان فراهم شده است».