موانع تعالی انسان در کلام باقرالعلوم(ع)

اهل بیت علیهم‌السلام، همواره پیروان خود را به تلاش، کوشش، نشاط، اجتهاد و جهاد فرا خوانده‌اند. سخت کوشی و پرتلاش و پرکار بودن، از سرفصل‌های اخلاق فردی و اجتماعی در آموزه‌های اسلامی است. جابر بن یزید جُعفی، از اصحاب امام محمدباقر علیه‌السلام ، روایتی را از آن حضرت نقل می‌کند که فرمود:« یا جابر! ایاک و التسویف فانه بحر یغرق فیه الهلکی و ایاک و الغفلۀ ففیها تکون قساوة القلب و ایاک و التوانی فیما لا عذر لک فیه و ایاک و التفریط عند امکان الفرصة فانه میدان یجری لاهله بالخسران. ای جابر! از تأخیر در کارها و کار امروز را به فردا انداختن، بپرهیز که تسویف، دریایی است که غرق شوندگان در آن هلاک می‌شوند و از غفلت بپرهیز که در آن قساوت قلب است و از سستی در آن چه برای تو در آن عذری نیست، بپرهیز و از کوتاهی کردن، هنگام فرصت داشتن، خودداری کن که تفریط، میدانی است که برای اهل آن خسران و زیان جاری می‌شود.» در این حدیث شریف، چهار مانع حرکت، رشد و سازندگی تشریح شده است. بنابراین، «وضعیت مطلوب» را می‌توان با تحلیل این چهار «وضعیت نامطلوب»، شناخت و در راه رهایی از ضد ارزش‌ها و آراستگی به ارزش‌ها، گام برداشت. «تسویف» به معنای امروز و فردا کردن و کار امروز را به فردا انداختن است. 

مفهوم غفلت

غفلت، نقیض «یقظه» است. غفلت از یاد خدا، صفات خدا، یاران خدا، پیامبران و اهل بیت علیهم‌السلام، باعث قساوت قلب انسان‌هاست. انسان‌ها با غفلت، از آرامش، اطمینان و اراده نیرومند در کارها باز می‌مانند. «توانی»، به معنای ضعف و سستی است. باید از سستی در کارها دوری کرد. لازم است هر انسانی، آن جا که هیچ عذر و بهانه‌ای برای ترک و انجام ندادن کار ندارد، با همه توان، تلاش و پی گیری، به تکلیف خود عمل کند. 

مفهوم تفریط

معنای «تفریط» نیز، کم کاری و اهمال و فراموشی است. تفریط، میدان خُسران و زیان‌کاری انسان‌هاست. همه از تفریط در فرصت‌ها و کوتاهی در بهره‌برداری از ظرفیت‌ها ضرر می‌کنند؛ چون زمان خواهد گذشت، زمانی که هرگز بر نمی‌گردد؛ پس این افراد، سرمایه خود را از دست می‌دهند و گرفتار خسران می‌شوند. پیروان اهل‌بیت علیهم‌السلام، باید به این هشدارها توجّه و با تدبیر و تمرین، خود را از دام مهلک این موانع، رها کنند.