پایداری های فراموش شده برای ملی شدن صنعت نفت

نوائیان - با نزدیک شدن روزهای پایانی مجلس پانزدهم، دولت ساعد تصمیم به تصویب هرچه سریع تر قرارداد الحاقی که نفت ایران را برای ده‌ها سال دیگر در اختیار انگلیسی‌ها قرار می‌داد، گرفت. حرکت نمایندگان اقلیت برای مقابله با قرارداد الحاقی، با حمایت آیت ا... کاشانی و مردم، از روز اول مردادماه سال 1328 آغاز شد. بقایی، نماینده کرمان، خواستار رد فوریت ماده واحده شد اما کاری از پیش نبرد. امیرتیمور کلالی، نماینده مشهد که تازه به اقلیت پیوسته بود، به جعل امضای خود پای قرارداد الحاقی به شدت اعتراض کرد و کوشید با کمک حائری زاده، قانون انتخابات را وارد دستورکار مجلس کند و عملاً وقت مجلس را بگیرد. با وجود این، بسیاری از نمایندگان، متمایل به تصویب قرارداد بودند. سیدحسین مکی، به استناد بند «ج» ماده 89 آیین نامه نطق های مجلس، مدت زمان مجاز سخنرانی در رد قرارداد الحاقی را نامحدود اعلام کرد و نطق های طولانی او در مجلس آغاز شد. رئیس مجلس، «سردار فاخر حکمت»، کوشید اقلیت را از ادامه فعالیت بازدارد، اما نطق های طولانی مکی، با حمایت اقلیت مجلس، موجب التهاب جو، در صحن علنی شد. در پی این اتفاق، سخنرانی دکتر معظمی، جو را بیش از پیش ملتهب کرد. او خطاب به نمایندگان و رئیس مجلس شورای ملی گفت:«بدبخت ترین ملت، ملتی است که اراده خودش را در موقع اظهار نظر از دست بدهد و بزرگان قوم مثل مرده روی صندلی ها بنشینند و در مسائل ابتدایی این طور اظهار نظر کنند. آقای رئیس مجلس شورای ملی! حق ملت ایران در بین است.» مکی می دانست بیشتر نمایندگان، هم‌سو با دولت، به دنبال تصویب قرارداد الحاقی، پیش از پایان دوره مجلس پانزدهم هستند. با توجه به این شرایط، آخرین نطق مکی، بعدازظهر روز پنجم مردادماه 1328 آغاز شد و تا 30 دقیقه بامداد روز ششم مردادماه ادامه یافت. او در خاطرات خود درباره وقایع آن روز نوشته است:«من و حائری زاده و دکتر بقایی از ترس این که مبادا عده برای رأی کافی شود، برای احتیاط در آخرین وهله، نقشه خطرناکی پیش خود طرح کردیم ... [قرار شد هرگاه] خواستند برای لایحه رأی بگیرند، حائری زاده در اتاقک جنب پارلمان، که تمام سیم های برق در آن متمرکز بود، به کمک دستمال و لباس خود سیم ها را از جا بکَنَد و پاره کُند و تمام چراغ های مجلس را خاموش نماید ... دکتر بقایی مأمور بود که در پشت گلشاییان، وزیر دارایی، بنشیند و به محض تاریک شدن پارلمان، پرونده قطوری که در جلوی گلشاییان بود، از جایش ربوده و با همان پرونده بر فرق وزیر دارایی بکوبد. مأموریت من هم این بود که فوری از پشت تریبون پایین آمده، به طرف ساعد بروم و با چند مُشت، مزد خیانت او را در کنارش بگذارم». باترفندهایی از این قبیل، دوره مجلس پانزدهم به پایان رسید و تصویب قرارداد الحاقی به دوره شانزدهم موکول شد؛ دوره‌ای که در آن، با حمایت ملت، سرانجام قانون ملی شدن صنعت نفت ایران در اسفندماه سال 1329، به تصویب رسید و روند تصویب قرارداد الحاقی عملاً با شکست مواجه شد.