وقتی آوردگاه فرهنگی سوغات،رشد اقتصادی را به دنبال دارد
سوغات فرهنگی زائر در خدمت اقتصاد
حرف از 25میلیون زائری است که در یکی از 365روز سال، چمدان را به مقصد مشهد می‌بندند تا به قصد زیارت و برای ابراز ارادت، چند روزی را در این شهر سپری کنند. توشه این زائران در مسیر برگشت سنگین‌تر است، هم از برکات معنوی و هم از تحفه‌ای که قرار است نماد مقصد سفرشان باشد. اولی حال و هوای این خاک مقدس را دارد اما آن دومی، عمدتا رنگ و بوی «چین» را می‌دهد. به اذعان فعالان و متولیان بخش گردشگری، بازار 800 تا دو هزار میلیارد تومانی سوغات زائر در قُرُق کالاهای وارداتی به ویژه کالاهای چینی است و سود حاصل از این بخش، روانه جیب تولیدکنندگان خارجی و واردکنندگان کالاهای بی‌کیفیت از آن سوی مرزها می‌شود تا کام تولیدکنندگان داخلی تلخ و عرصه بر آن‌ها تنگ شود.در این اندک روزهای باقی مانده تا «نوروز» که یکی از مهم‌ترین پیک‌های حضور زائران در مشهد به شمار می‌آید، دغدغه سوغاتی که قرار است این جمعیت حدود هفت میلیونی در پایان سفر همراه خود کنند، یک بار دیگر در صدر موضوعات قرار می‌گیرد، در این گزارش از تحولی خواهیم گفت که بازار سوغات طی امسال تجربه کرده است:
سایه سنگین خارجی‌ها بر بازار سوغاتی
به گواه آمار و به اذعان برخی مسئولان، چشم‌بادامی‌ها حدود 70درصد بازار سوغات مشهد را از آنِ خود کرده‌اند و کالاهای چینی گوی سبقت را از تولیدات داخلی ربوده و حاصل این چرخه، سرمایه‌های هنگفتی است که از کشور خارج می‌شود. این در حالی است که اشتغال‌زایی یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های امروز جامعه به شمار می‌آید.نتایج یک تحقیق در سال 90 نشان می‌دهد که بیشترین هزینه هـای زائـران و گردشگران در مشهدالرضا، مربوط به بحث «خرید» است و این بخش حدود 25/32 درصد متوسط هزینه های یک زائر را در بر می گیرد. طبعا «سوغات» سهم عمده‌ای در این خریدها دارد.اما تحقیق دیگری که در بازه زمانی مشابه، با عنوان «تحلیل رفتار خرید سوغات در میان زائران شهر مشهد» انجام شده نیز حکایت از آن دارد که «زائران از میان چهار دسته سوغات شامل خوراکی محلی، نشانه‌های فرهنگی، لباس و زیورآلات و لوازم مصرفی، بیش از همه لباس (5/51درصد) ، تسبیح و مهر(4/42درصد)، اسباب بازی (8/34درصد) و نقل، نبات و آب نبات (1/34درصد) خریده‌اند.»بررسی‌ها نشان می‌دهد که تولیدکنندگان خارجی و واردکنندگان از مدت‌ها قبل این ذائقه زائران را رصد کرده بودند و نتیجه اش این شده است که امروز بخش زیادی از کالاهایی را که در این حوزه در بازار موجود است تامین و به نوعی جای خالی کالای ایرانی و سوغات هویتی مشهد را پُر می کنند. اما دغدغه مهم دیگری که در این حوزه وجود دارد و از سوی متولیان امر و صاحب نظران به دفعات مطرح شده، خلاء سوغاتی است که نمادی از جنس فرهنگ و تمدن دیرینه این خطه و همچنین منطبق با ارزش‌های والای دین مبین اسلام باشد.
ورود دغدغه‌مندانه و کارشناسانه
رهبر معظم انقلاب اسلامی با توجه به ضرورت‌های اقتصادی، چند سالی است که بر درون‌زا بودن اقتصاد تأکید دارند و تحقق اقتصاد مقاومتی را تنها راهکار سامان‌دهی این حوزه می‌دانند. این تأکیدات معظم‌له از یک سو و همچنین نبود متولی مشخصی برای سامان دهی بازار سوغات زائر از سوی دیگر، آستان قدس رضوی را بر آن داشت تا ورودی دغدغه‌مندانه به این عرصه که آوردگاهی توامان فرهنگی و اقتصادی است داشته باشد و کار را از طریق دبیرخانه دایمی پروژه بزرگ سوغات فرهنگی زائر رضوی کلید بزند، دبیرخانه ای که در به‌نشر (انتشارات آستان قدس رضوی) ایجاد شده است. با ایجاد این دبیرخانه، مطالعات میدانی در حوزه بازار سوغات مشهد و کمبودها و نیازهای آن آغاز شد که خروجی این مطالعات می‌تواند نقشه این راه پر پیچ و خم را ترسیم کند و راهبردها را نشان دهد. مدیرعامل به‌نشر در همین زمینه به فرصت طلایی بازار سوغات زائر مشهد برای رشد و شکوفایی اقتصاد و حمایت از تولید داخل اشاره می‌کند، از بی‌توجهی‌ها به این عرصه می‌گوید و فرصت‌هایی که از دست می‌روند و در عین حال از عزم جزم آستان قدس رضوی برای محکم‌تر گام برداشتن در این مسیر خبر می‌دهد.
راه‌اندازی بزرگ‌ترین مرکز عرضه سوغات فرهنگی زائر
«حسین سعیدی» برگزاری نمایشگاه سوغات زائر در فروشگاه مرکزی کتاب و محصولات فرهنگی به‌نشر را نخستین گام بعد از انجام مطالعات در زمینه کاربردی شدن این مطالعات اعلام می‌کند و می‌گوید: حمایت‌های بی‌دریغ تولیت آستان قدس رضوی از حرکتی که در این مسیر آغاز شده بود، باعث شد در گام بعد، همزمان با ایام شهادت حضرت رضا(ع)، فروشگاه بزرگ رضوی متولد شود تا از این رهگذر به تدریج وزنه حضور کالاهای ایرانی در سبد سوغات زائران افزایش یابد و به این ترتیب بزرگ‌ترین مرکز عرضه سوغات فرهنگی زائر رضوی در فضایی که با حمایت‌های تولیت معزز به این امر اختصاص یافته بود، راه‌اندازی شود.
وی با اشاره به این که فروشگاه بزرگ رضوی در طبقه همکف هتل «بهار» مشهد و در فاصله کمتر از 100 متری حرم مطهر رضوی راه‌اندازی شد، خاطرنشان می‌کند: این فروشگاه در فضایی با مساحت بیش از 3 هزار مترمربع در قالب 30 غرفه به عرضه انواع سوغات فرهنگی زائر رضوی در بخش‌های مختلف شامل کتاب، محتوای دیجیتال، آرایه، وسایل عبادی، دیداری- شنیداری، لوازم کاربردی، سرگرمی و پوشاک اختصاص دارد.مدیرعامل به‌نشر به این نکته نیز اشاره می‌کند که فروشگاه بزرگ رضوی بستری را برای عرضه محصولات تولیدی بیش از هزار و 200 تولیدکننده داخلی فراهم کرده و از این رهگذر علاوه بر این که برای 25 نفر اشتغال‌زایی مستقیم داشته، کسب و کار بیش از 100 کارگاه تولیدی در سراسر کشور نیز رونق یافته است. سعیدی با بیان این که اکنون حدود پنج هزار عنوان کالای فرهنگی در این فروشگاه ارائه شده است، یادآور می‌شود: با این حال ده‌ها هزار عنوان دیگر از این کالاها در دستان هنرمند و توانای مردمان این سرزمین است که در آوردگاه کالاهای بیگانه، قربانی بی‌تدبیری‌ها و ندانم‌کاری‌ها شده، در حالی که می تواند حمایت شود و در چرخه اقتصاد سوغات زیارت قرار بگیرد.
تلاش برای رونق مشاغل خانگی
مدیرعامل به‌نشر همچنین حمایت از مشاغل خانگی بنا به دستور و تأکید تولیت آستان قدس رضوی را با هدف توانمندسازی محرومان و قشرهای کم‌درآمد، یکی از اهداف مد نظر در فروشگاه رضوی می داند و می افزاید: در این زمینه به صورت میدانی از کارگاه‌های تولیدی کوچک مستقر در حاشیه شهر بازدیدهایی انجام شد و قرار است با همراهی دو مجموعه آستان قدس و کمیته امداد امام خمینی(ره)، تسهیلات قرض‌الحسنه‌ای به آن‌ها پرداخت و محصولات تولیدی این کارگاه‌ها در فروشگاه رضوی عرضه شود.وی با اشاره به این که عرضه کالاهای وارداتی در بازار سوغات مشهد به مرور، تغییر ذائقه مخاطبان و زائران را به دنبال داشته است، می‌گوید: یکی از اهداف فروشگاه رضوی این است که با عرضه محصولات داخلی به تدریج به سمت تغییر ذائقه مخاطبان حرکت کند. این کار آثار مثبتی در بازار ایجاد می‌کند و در درازمدت این تحولات به نفع تولیدکنندگان داخلی خواهد بود. سعیدی ادامه می‌دهد: فروشندگان دیگر نیز وقتی ببینند زائران از محصولات داخلی استقبال می‌کنند، برای این که از بازار رقابتی سوغات فرهنگی زائر رضوی عقب نمانند، به عرضه این محصولات روی می‌آورند. این کار در درازمدت تعادلی را در عرضه و تقاضای بازار ایجاد می‌کند.
حرکت در مسیر ذائقه‌سازی و استقبال مثال‌زدنی زائران
مدیرعامل به‌نشر در بخش دیگری از سخنان خود استقبال زائران و مجاوران را از این فروشگاه و محصولات داخلی آن چشمگیر می‌داند و تأکید می‌کند: این محصولات داخلی مورد استقبال زائران غیرایرانی از جمله زائران عرب نیز قرار گرفته است و حتی در مواردی، این زائران به ویژه در حوزه اسباب‌بازی سراغ برخی برندهای ایرانی را می‌گیرند که کالاهای آن‌ها در این فروشگاه عرضه می‌شود. سعیدی با اشاره به این که هنوز تولیدکنندگان بسیاری در سراسر کشور وجود دارند که جای محصولات آن‌ها در فروشگاه بزرگ رضوی خالی است، می‌افزاید: بسیاری از این تولیدکنندگان داخلی به دلیل هجوم کالاهای خارجی و غفلت از ظرفیت‌های داخلی، بازاری برای عرضه محصولات خود پیدا نمی‌کنند و همین موضوع ضرورت تداوم این فعالیت و گسترش و توسعه چنین مکان‌هایی را به منظور سامان دهی شرایط موجود به نفع تولید داخلی دو چندان می‌کند. وی ابراز امیدواری می‌کند که خروجی این اقدامات به‌نشر و دبیرخانه پروژه سوغات فرهنگی زائر، افزایش سهم کالاهای ایرانی در سبد سوغات زائران و گردشگران باشد.
نماد تلاقی فرهنگ و اقتصاد
نظرات مسئولان ملی و استانی درباره ورود آستان قدس رضوی به حوزه سوغات زیارت نیز نشان دهنده توجه همگان به ضرورت فعالیت در این حوزه است. «محسن جوادی» معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در بازدید از این بازار فرهنگی زائر تاکید می کند: این مجموعه با گردهم آوردن اجناس ایرانی مرکز مناسبی برای خریدهای سازمانی و مردمی است. وی با بیان این که فروشگاه رضوی نماد تلاقی فرهنگ و اقتصاد است، خاطرنشان می کند: از ویژگی های این مرکز که به عنوان سوغات فرهنگی زائر نام گذاری شده، انجام کار فرهنگی به همراه پیوست اقتصادی، موقعیت مکانی منحصر به فرد و در دسترس بودن برای عموم به ویژه زائران است. جوادی همچنین درباره حمایت دولت از این گونه مراکز می گوید: بازار کالاهای فرهنگی باید رقابتی باشد و این مراکز با تکیه بر حمایت مراکز دولتی یا خیریه ای نمی توانند رقابت کنند البته باید حمایت های حقوقی و قانونی از سوی دولت و مراکز دولتی از مجموعه های عرضه کالای ایرانی همچون فروشگاه رضوی به عنوان بزرگ ترین مرکز عرضه سوغات فرهنگی زائر صورت پذیرد تا جایگاه قانونی مناسبی برای این مراکز مهیا شود و بتوانند تسهیلات داشته باشند و مشکلاتشان را حل کنند. جوادی با اشاره به این که آثار هنری و فرهنگی مناسبی همچون اسباب بازی، لوازم تحریر و هدایای نفیس در این مجموعه گردآوری شده است، خاطرنشان می کند: مراکز دولتی و سازمان ها باید با خرید اقلام اهدایی خود از این مرکز حمایت کنند.
سوغات زائر، نیازمند ایده پردازی و برنامه ریزی
«امیرحسین قاضی‌زاده هاشمی» عضو هیئت رئیسه مجلس شورای اسلامی هم در جریان بازدید از فروشگاه رضوی با اشاره به ظرفیت‌های بسیار مشهد و خطه خراسان در عرصه‌های متعدد به ویژه حوزه فرهنگی و نیز وجود بارگاه منور رضوی و زائرپذیری شهر مشهد، حوزه سوغات زائر را موضوع مغفولی می داند و تأکید می کند: سامان دهی و بهبود این بازار نیازمند ایده‌پردازی و برنامه‌ریزی است. نماینده مردم مشهد و کلات در مجلس شورای اسلامی، بر لزوم راه‌اندازی سامانه‌ای برای ایده‌پردازی و تولید هدفمند سوغات فرهنگی زائر تأکید و خاطرنشان می کند: باید سوغات فرهنگی بر اساس ایده‌های نو و طبق برنامه خاصی تولید و به بازار معرفی و عرضه شود. قاضی‌زاده ادامه می دهد: آستان قدس رضوی به دلیل ظرفیت‌ها و امکانات موجود می‌تواند به حوزه شناسایی ایده‌ها در عرصه سوغات فرهنگی زائر وارد شود و این ایده‌ها را به آثار فرهنگی و اقتصادی تبدیل و روانه بازار کند. به عبارت دیگر آستان قدس رضوی می‌تواند تولیت حوزه سوغات فرهنگی زائر را بر عهده بگیرد.
آمادگی شهرداری برای همکاری در عرصه سوغات
«قاسم تقی‌زاده» شهردار مشهد هم در بازدید از بزرگ ترین مرکز عرضه سوغات فرهنگی زائر با اشاره به جای خالی محصولات فرهنگی در بازار سوغات زائر مشهد، اظهار می کند: بخشی از مسافران و زائران مشهد، غیرایرانی هستند و می‌توانند به جای محصولی مانند زعفران، کالاهای فاخر فرهنگی را به عنوان سوغات خریداری کنند. وی با تأکید بر این که معرفی مناسب و به موقع این بازار به زائر از سرگردان شدن و معطلی وی در بازارهای مختلف جلوگیری می‌کند، می گوید: از طرفی فعالیت این مرکز ذیل عنوان متبرک آستان قدس رضوی باعث می‌شود مردم با خیال راحت‌تری از آن خرید کنند. شهردار مشهد با بیان این که محصولات عرضه‌شده در این مرکز علاوه بر زائران برای شهروندان نیز مناسب است، ابراز امیدواری می کند: آستان قدس رضوی مراکز عرضه سوغات فرهنگی را در دیگر نقاط شهر نیز توسعه دهد. تقی‌زاده خامسی ضمن مثبت ارزیابی کردن فعالیت این مرکز در زمینه سوغات فرهنگی زائر رضوی از آمادگی شهرداری مشهد برای همکاری با آستان قدس رضوی در عرصه سوغات زائر خبر می دهد و می گوید: فعالیت این فروشگاه برای تسهیل خریدهای زائران و مجاوران بسیار مناسب است.
زمینه ای برای حمایت از تولیدکنندگان صنایع دستی
«سیدحمید موسوی» مدیرکل امور فرهنگی زائران استانداری خراسان رضوی هم در بازدید از این مرکز با اشاره به ظرفیت‌ها و امکانات آستان قدس رضوی برای ورود به حوزه سوغات فرهنگی زائر رضوی، بیان می کند: حمایت از تولیدکنندگان صنایع دستی و سوغات نیز در همین قالب توسط آستان قدس رضوی امکان‌پذیر است و ظرفیت آن را در اختیار دارد. وی اقدامات آستان قدس رضوی را در زمینه سوغات فرهنگی زائر مثبت ارزیابی می کند و می افزاید: کیفیت کالاهای عرضه شده در فروشگاه رضوی مناسب و از طرفی تنوع کالاهای فرهنگی موجود نیز از دیگر نکات مثبت است.
