ماجرای احداث اولین ایستگاه «اطفائیه» یا همان آتش نشانی امروز در مشهد

ماجرای ایجاد ساختار «آتش نشانی» یا به قول قدیمی‌ها، «اطفائیه» در ایران، ریشه در اتفاقات تاریخی مختلفی دارد اما همین‌قدر برایتان بگوییم که «تبریز»، اولین شهری بود که این تشکیلات در آن ایجاد شد. می گویند 10سال بعد از ایجاد بلدیه در تبریز،  در گوشه دیگری از این شهربنیان تشکیلاتی را گذاشتند که در اردیبهشت ماه سال 1296 شمسی افتتاح شد و به دلیل وظیفه خاصی که برای آن تعریف شده بود، از همان ابتدا به اطفائیه شهرت یافت. البته پیش از آن، در سال 1221 شمسی مأموران روسیه تزاری برای تأمین امنیت و حفظ منافعی که در تبریز داشتند، امکاناتی را به آتش نشانی اختصاص دادند که از چند پمپ دستی دو طرفه، از جنس برنز و مس برای پمپاژ آب تشکیل می شد. خلاصه همه این ساختارها، بهانه و الگویی می شود تا در دیگر شهرهای کشور نیز ایجاد این ساختار پیگیری شود.
 گاری اسبی و سطل های آب در «گاراژ خرازی»
آن‌طور که روایت ها نشان می دهد؛ تا قبل از تأسیس اطفائیه در مشهد، هنگام وقوع حریق، مأموران انتظامی در حد امکان و توانایی خود با آن مقابله می‌کردند. با توجه به این مشکلات، بلدیه شهر تصمیم به تأسیس اطفائیه گرفت. در نتیجه در گاراژی نزدیک بلدیه که «گاراژ خرازی» نام داشت، با اختصاص چند مأمور، تعدادی گاری اسبی و سطل آب، اولین قدم‌ها برای تأسیس اطفائیه برداشته شد. این افراد ضمن آب‌پاشی معابر و خیابان‌ها، آبیاری درختان و... وظیفه داشتند در هنگام بروز حریق، با این امکانات مختصر با آتش نیز مبارزه کنند. درنتیجه اغلب نمی‌توانستند به‌سرعت و به‌موقع به کمک حریق‌‌زدگان بشتابند. در سال 1308ش. گزارش یک آتش‌سوزی در مشهد نشان از وجود دستگاه های اولیه آتش نشانی دارد زیرا دکان نجاری نزدیک حمام شاه به‌واسطه آتشی که گویا از ته‌سیگاری ایجاد شده بوده، می سوزد و چوب‌ها و مبل‌های روغن و رنگ‌زده طعمه حریق می شوند. فوری از طرف کمیسری تلمبه ای به آن منطقه منتقل و پس از کوشش زیاد حریق منتفی می شود و جز سه دکان، آتش به جای دیگری سرایت نمی کند و زیان نمی رساند.[1]
ساز و کار اطفائیه‌های قدیم
در سال 1311، اقداماتی برای خرید ماشین آب‌پاش صورت ‌گرفت و در سال 1312 که شهرداری به محل فعلی خود (میدان شهدا) منتقل گردید، در نزدیکی آن، ساختمانی برای شعبه آتش نشانی در نظر گرفته ‌شد. اسناد نشان می دهد که آتش نشانی کارش را با یک تانکر آب شروع کرد.[2] تأسیس بنای جدید آتش‌نشانی طبق گزارش روزنامه‌ها به سال 1315 می‌رسد. به نوشته «آفتاب شرق»، از طرف اداره شهرداری شروع به احداث ساختمان محلی برای اتومبیل‌های آتش‌نشانی شده است. این محل در ابتدا و امتداد شمالی خیابان پهلوی و از اراضی گورستان آب‌میرزا انتخاب گردید.[3]
ساختمان آتش‌نشانی در سال 1316 عبارت بود از: بنایی با دوطبقه که در طبقه اول 9 دستگاه گاراژ با رعایت اصول فنی برای توقف اتومبیل ها قرار داشت. در طبقه دوم سه اتاق بزرگ به‌منظور آسایشگاه نفرات ایجاد شده بود. در مقابل آن، دو ساختمان مجزای کوچک برای نگهبانی آتش‌نشانی و محل ناظم آتش‌نشانی ایجاد گردید.[4] ‏ در این زمان تجهیزات اصلی آتش‌نشانی از سه خودروی ویژه، شامل دو اتومبیل پنج تنی و یک اتومبیل دوتنی تشکیل می‌شد. رئیس آتش نشانی و دو نفر از مأموران، به همراه خانواده‌هایشان در همان اتاق‌های محل ساختمان آتش نشانی، سکونت داشتند.[5] به اذعان گزارش‌های روزنامه های آن دوران، در آبان ماه 1316 که  شهرداری فریمان دچار حریق شد، یکی از اتو‌مبیل‌های آتش‌نشانی مشهد به‌طور امانت در اختیار شهرداری فریمان قرار گرفت. در بعضی مواقع بنابر درخواست شهرداری، افرادی از ارتش برای تمرینات به آتش‌نشانی مشهد می آمدند، تعلیمات لازم را به پرسنل می‌دادند و وسایل موجود را آزمایش می‌کردند. [6]
آتش‌نشانی در سال 1333ش. دارای چهار دستگاه ماشین اطفای حریق و یک دستگاه تلمبه مجهز آتش‌نشانی بوده است.[7] در سال 1335 نیز پنج اتاق دیگر در مجاورت همین ایستگاه احداث شد تا مأموران دیگر آتش‌نشانی به اتفاق خانواده در آن جا ساکن شوند و در وقت استراحت در منزل باشند و در صورت وقوع حریق یا حادثه با اعلام خبر، به محل مورد نظر اعزام شوند.[8]
آتش نشانی نوین
«سید  احمد شجاعی» یکی از روسای تاثیرگذار آتش نشانی مشهد بود که تحولات زیادی را در این تشکیلات رقم زد. او متولد 14 اردیبهشت 1301 در بجستان بود. تحصیلاتش را در هنرستان فنی مشهد واقع در میدان تقی‌آباد در رشته اتومکانیک ادامه داد[9] و بعد از گرفتن دیپلم از سال 1328 به‌عنوان معلم در هنرستان مشغول تدریس گردید. وی چندی بعد به‌خاطر مهارت در کار، به‌عنوان رئیس بخش اتومکانیک هنرستان صنعتی مشهد انتخاب ‌شد. از دهه 30 بنا به دعوت شهرداری، سرپرستی اداره موتوری آتش‌نشانی شهرداری مشهد را قبول کرد.[10] شجاعی جایی در خاطراتش ماجرای فعالیت در آتش نشانی را چنین بیان کرده است:
«آن موقع‌ها که امکاناتی نبود، آتش‌نشانی دو دستگاه ماشین اشکودا داشت. این ماشین‌ها آژیر نداشت، یک زنگ آهنی داشت که در هنگام حرکت یک نفر با چکش به آن می‌زد و اعلام خطر می‌کرد. نیروهای آتش‌نشانی هم که جای نشستن نداشتند، دو طرف ماشین، پهلوی تانکر، رکاب داشت که نیروها روی این رکاب‌ها می‌ایستادند و با یک دست خودشان را به میله‌هایی که کمی بالاتر قرارداشت، می‌گرفتند. گاهی اوقات خیابان‌ها را با این ماشین‌ها آب‌پاشی می‌کردند تا خاک بلند نشود. این ماشین‌ها هندلی بود؛ یک طناب می‌بستیم به هندل موتورش و آن را می‌کشیدیم تا روشن شود...». روزنامه خراسان در مرداد 36 درباره ساز و کار این تشکیلات می نویسد: برای این که در وقوع حریق مأمورین آتش‌نشانی زودتر با خبر شوند و خود را به محل حادثه برسانند و منتظر اطلاع اشخاص نباشند، بنا به پیشنهاد سرپرست اداره موتوری و آتش نشانی شهرداری قرار بر این بود تا برج مرتفعی در بالای چهارمین طبقه ساختمان شهرداری بنا گردد و دایما مأموری برای دیده‌بانی در آن جا گماشته شود. دراین برج دیده‌بانی، تلفن مستقیمی نصب شد که رابط بین برج و آتش‌نشانی بود. همچنین به‌منظور تکمیل وسایل اطفائیه در نتیجه اقدام آقای شجاعی، چند دستگاه موتور پمپ آب و لوازم یدکی اتومبیل‌های آتش‌نشانی و سایر وسایل مورد نیاز آتش‌نشانی تهیه و در اختیار آنان قرار داده شد و چون نفرات مأمورین آتش‌نشانی کم بودند، 12 نفر بر مأمورین آن جا افزوده شده و نیز برای تأمین آسایش مأمورین آتش نشانی، تعداد 12 دستگاه تختخواب فنری و وسایل استراحت به آتش‌نشانی واگذار و ضمناً ماهیانه 200‌ریال بر حقوق آنان افزوده شده است. [11]»
در زمان شجاعی، آتش‌نشانی شاهد فعالیت‌های گسترده ای بود. وی نخستین کسی است که از آتش‌نشانی مشهد در سال 1338 به آلمان اعزام شد و در آن جا آموزش‌های نوین آتش‌نشانی را فرا گرفت. شجاعی درخصوص چگونگی اعزامش به آلمان و گذراندن دوره آتش‌نشانی در آن جا گفته است:«در سال 1338، در حریق هتل فیروزه، شیلنگ آب را در دست داشتم و روی دیواری مشرف بر حریق نشسته بودم و آماده بودم تا پس از جریان آب، به‌سوی حریق نشانه روم. فشار آب زیاد بود و ناگهانی جریان یافت و شیلنگ ضربه زد به سینه‌ام و از بالای دیوار افتادم کنار آتش‌ها. در آن حادثه پایم شکست و به کمرم ضربه سختی وارد شد و کتف ام نیز شکست. در سال 1338 جهت معالجه و درمان به آلمان اعزام شدم. در همان سال یک دوره آتش‌نشانی را در آلمان گذراندم و دیپلم مربوط را با موفقیت دریافت کردم. اثرات این آموزش‌ها بعد از بازگشت او به مشهد مشخص شد، زیرا با به اجرا درآوردن طرح‌های جدید، آتش‌نشانی مشهد از نظر نوع تجهیزات، انضباط افراد، فرم لباس‌ها و... به‌کلی متحول شد. [12]»
حریق در هتل پارس
همچنین روزنامه «نور ایران»، از خدمات شجاعی در آن دوران چنین یاد کرده است:«... در جریان اطفای حریق ساختمان هتل پارس، رئیس شجاع آتش‌نشانی و مأمورین فداکار او با فقدان وسایل، آن چنان از خود گذشتگی نشان دادند که عمل آن ها بیشتر به خودکشی شباهت داشت. شجاعی رئیس آتش‌نشانی که امتحاناتی ازاین قبیل درگذشته هم داده، در این آتش سوزی واقعاً به‌طرز اعجاب‌آمیزی کار می‌کرد و خودش پیشاپیش همه مأمورین آتش‌نشانی به‌داخل آتش می‌رفت. در تمام مدت آتش‌سوزی، آقای شهردار در محل حریق حضور داشت و این حریق که در‌عین‌حال حریق خطرناک و شدیدی بود، از ساعت 8 تا 10 صبح یعنی به مدت 2 ساعت ادامه داشت و اگر آتش‌نشانی یک نردبان بلند فلزی داشت، حریق در مدت کوتاهی اطفا می‌گردید و  این همه خودکشی لازم نداشت...[13] ».
شجاعی پس از انقلاب اسلامی بازنشسته شد و سرانجام در 18 اردیبهشت 1376در سن 75 سالگی بر اثر ایست قلبی درگذشت و در آرامگاه خواجه‌اباصلت به خاک سپرده شد.
منابع
[1]. روزنامه اطلاعات، 14مهر 1308
[2]. حدیث عشق و آتش. حسن جعفری و حسین خاکپور. مشهد: پیام طوس. 1392، ص8
[3] . روزنامه آفتاب شرق. پنج شنبه 26آذرماه 1315
[4] . همان. پنج شنبه 13مرداد1317
[5].  تاریخچه آتش نشانی در ایران. فرشید قاسملو. تهران: سازمان شهرداری‌های کشور.1388، ص124
[6]. روزنامه خراسان. چهارشنبه 2 مرداد 1331. ص6
[7] . راهنمای مشهد. غلامرضا ریاضی. مشهد: کتاب فروشی زوار. 1334، ص47
[8]. هفته نامه شهرآرا، 11 آبان 1378. ص 2
[9]. مصاحبه با خانواده آقای شجاعی، 13 مرداد 1390
[10]. روزنامه خراسان، 1 مرداد 1336. ص 6
[11]. همان
[12]. تاریخچه آتش نشانی در ایران، ص 222
[13]. روزنامه نور ایران، 28 مهر1341