همسفر با نادرشاه از فلورانس تا مشهد!

جواد نوائیان رودسری – نادرشاه افشار پیش از کشته‌شدن به دست تعدادی از سردارانش در 28 خردادماه سال 1126، آرامگاهی را در شهر مشهد و در مکان فعلی باغ نادری، برای خود بنا کرده‌بود. پس از آن، ادامه حکومت نوادگان نادر در مشهد، باعث شد که این بنا پایدار بماند و به آن رسیدگی شود؛ اما با تصرف مشهد به دست آقامحمدخان قاجار در سال 1175 خورشیدی و قتل فجیع شاهرخ افشاری، نوه نادر و آخرین حاکم از دودمان او، آرامگاه وی نیز با بی‌مهری فرمانروایان آن دوره روبه‌رو شد و حتی کاربری آن برای مدتی تغییر کرد و سپس، رو به ویرانی نهاد. اواخر دوره قاجار و هنگام والی‌گری قوام‌السلطنه بر خراسان، بنایی آبرومند بر مقبره نادرشاه ساخته شد؛ اما این بنا نیز دوامی نداشت. اوایل دهه 1330 خورشیدی بود که در شهر مشهد، اخباری درباره تصمیم انجمن آثار و مفاخر ملی برای بازسازی آرامگاه نادرشاه به گوش رسید. این اخبار باعث شد که روزنامه خراسان، از سال 1335، گزارش‌ها و مقالاتی را درباره ضرورت بازسازی آرامگاه نادرشاه منتشر کند؛ گزارش‌هایی که امروزه یکی از معدود مستندات قابل‌اعتنا درباره روند احداث این مکان و نیز، ساخته‌شدن مجسمه برنزی معروف نادرشاه و سربازانش محسوب می‌شود. شاید جالب باشد که بدانید مجسمه برنزی نادرشاه، بزرگ‌ترین مجسمه برنزی ایران و شاهکار استاد ابوالحسن‌خان صدیقی، شاگرد کمال‌الملک است. آن‌چه در این نوشتار می‌خوانید، برگرفته از گزارش‌های خراسان از چگونگی ساخت و انتقال این شاهکار هنری، از فلورانس ایتالیا تا شهر مشهد است.
یک انتقال تاریخی
بنای آرامگاه نادرشاه، به صورت یک تبر طراحی شده است. طبق محاسبات، قرار بود روی تیغه این تبر، مجسمه‌ای عظیم‌الجثه نصب شود. برای این‌ کار، انجمن آثار و مفاخر ملی، به سراغ استاد ابوالحسن صدیقی رفت. طبق گزارش مورخ 20 اردیبهشت 1338 روزنامه خراسان، در سال 1335 قراردادی به ارزش 150 هزار تومان با این مجسمه‌ساز نامی برای ساخت مجسمه بسته شد و او در سال 1336 برای ساخت آن به ایتالیا رفت. روزنامه خراسان در گزارش مورخ 12 دی‌ماه 1338، دلیل خروج استاد از ایران و رفتن او به ایتالیا و شهر فلورانس را، نبودن امکانات قالب‌ریزی برای مجسمه عظیم برنزی در ایران بیان کرده‌است. استاد ابوالحسن صدیقی برای تهیه ماکت و قالب این مجسمه، بیش از یک سال وقت صرف کرد و در نهایت توانست در سال 1337، آن را تهیه کند. برای ریختن برنز مجسمه، کارخانه مجسمه‌سازی «برونی» انتخاب شد که سابقه درخشانی در تهیه این نوع آثار هنری داشت.
استاد ابوالحسن صدیقی، طی چند ماه ابتدایی سال 1338، مقدمات ریختن برنز مجسمه را در کارخانه «برونی» فراهم کرد و عملیات ساخت مجسمه و سپس پرداخت آن آغاز شد و تا بهار سال 1339 به طول انجامید. روزنامه خراسان در شماره روز 20 اردیبهشت 1339، گزارش کرد که مجسمه برنزی نادرشاه از ایتالیا بارگیری شده و به مقصد بندر خرمشهر در حرکت است. رسیدن مجسمه از فلورانس تا خرمشهر، حدود دو ماه طول کشید و در نهایت، تیرماه همان سال، وارد ایران شد؛ اما یک مشکل بزرگ برای حمل آن به مشهد وجود داشت. گزارش‌های خراسان در تیرماه 1339 نشان می‌دهد که به دلیل ارتفاع شش و نیم‌متری مجسمه اصلی، امکان گذراندن آن از تونل‌های جاده‌ای و ریلی وجود نداشت و به همین دلیل، آن را روی یک تریلی بزرگ قرار دادند و از مسیرهای بدون تونل، از خرمشهر به مشهد رساندند! به این ترتیب، انتقال مجسمه از خرمشهر تا مشهد حدود یک ماه طول کشید و طبق گزارش 30 مرداد 1339 روزنامه خراسان، روز 29 مردادماه وارد شهر مشهد شد و آن را به محل آرامگاه انتقال دادند.
13 تُن برنز 12 متر بالا رفت!
انتقال مجسمه نادرشاه که طبق گزارش روزنامه خراسان شش‌ونیم‌متر طول و 9 تُن وزن داشت به همراه سه سربازش که هر کدام دومتر قد و یک‌ونیم تُن وزن داشتند، یک مشکل بود و نصب آن‌ها در ارتفاع 12 متری ساختمان جدید آرامگاه، مشکلی دیگر. پشت تیغه ساختمان تبری شکل آرامگاه، برای نصب این مجسمه عظیم 13 ونیم تُنی آماده شده بود؛ اما یک اشتباه می‌توانست همه رشته‌ها را پنبه کند. برای نصب مجسمه، سه نصاب ایتالیایی به نام‌های پیرو وترو، جینو گامی و آرتور برونی که ظاهراً آخری، پسر صاحب کارخانه برونی بود، به مشهد آمدند و در باغ نادری مشغول شدند. نصب مجسمه سه ماه طول کشید. بالاخره روزنامه خراسان در گزارش مبسوط خود به تاریخ 27 آبان‌ماه 1339، اعلام کرد که مجسمه برنزی بر فراز آرامگاه مستقر شده است. یکی از شگفتی‌های نصب این مجسمه که خبرنگار خراسان هم به آن اشاره کرده، قرار گرفتن همه وزن 9 تنی مجسمه نادرشاه، روی دوپای عقبی اسب اوست که این نشان از طراحی دقیق استاد ابوالحسن صدیقی دارد. در نصب مجسمه، از جرثقیل‌های غول‌پیکری استفاده شد که در آن زمان برای مردم مشهد تازگی داشت. طبق گزارش روزنامه خراسان، نصب‌کنندگان ایتالیایی بلافاصله پس از نصب مجسمه، با قطار به سمت تهران حرکت کردند تا به کشور خودشان برگردند. به این ترتیب، بزرگ‌ترین مجسمه برنزی ایران ساخته و در شهر مشهد برپا شد.