مردمانی صبور با سنت‌‌های دشوار

سفری کاغذی به ژاپن و مرور جذاب‌‌ترین نکات سبک ‌‌زندگی مردم این کشور که آن‌‌ها را تبدیل به مردمانی خاص در دنیا کرده که نماد ایجاد تعادل بین سنت و مدرنیته هستند

نویسنده : سیدمصطفی صابری | روزنامه‌نگار

هر وقت اسم ژاپن به گوش‌‌مان می‌‌رسد ذهن برخی از ما می‌‌رود سراغ سریال‌‌های خاطره‌‌انگیز دهه شصتی و شخصیت‌‌های معروفش مثل «اوشین» و «هانیکو». برای خیلی از ما ژاپن برابر است با پیشرفت، تلاش و کار. خیلی‌‌ها با شنیدن اسم این کشور یاد هموطنانی می‌‌افتیم که سال‌‌ها قبل برای کار به این کشور رفتند. خیلی‌‌ها ژاپن را با سینمای این کشور و آثاری مثل سری فیلم‌‌های «گودزیلا» و خیلی‌‌ها با انیمه‌‌های جذابش می‌‌شناسند. بعضی‌‌ها با لوازم خانگی و عده‌‌ای هم با پویانمایی‌‌هایی که روزگاری تمامی نداشت؛ از قصه‌‌های اروپایی مثل «بچه‌‌های مدرسه والت» تا چوبین و حتی «فوتبالیست‌‌ها» همگی ژاپنی بودند. شاید خاطرات ما از ژاپن متفاوت باشد اما همه در یک چیز مشترک هستیم. ایرانی را پیدا نمی‌‌کنید که در زندگی‌‌اش محصول فرهنگی یا فناوری ژاپن را استفاده نکرده باشد و به‌‌نوعی با این کشور حس بیگانگی داشته باشد. کشوری که مردمش را با تلاش زیاد و احترام به سنت‌‌ها می‌‌شناسیم و طی چند ماه اخیر هم سریال محبوب و جذاب «شوگان» با تاکید روی سنت‌‌های این کشور، عمیق‌‌تر از هر زمانی ژاپن را به ما معرفی کرد. درباره دلایل پیشرفت ژاپن، اقتصادش، حتی صنعت ساختمان‌‌سازی این کشور که سازه‌‌های معروف و ضدزلزله دارد زیاد گفته‌‌ایم و خوانده‌‌ایم اما این‌‌بار سفری متفاوت به دل این کشور خواهیم داشت. در دل آداب و رسوم مردمش، سفری به دل سبک‌‌زندگی روزمره ژاپنی‌‌ها.

احترام می‌‌گذارم پس ژاپنی هستم

در سریال «شوگان» سکانسی هست که دو سامورایی مقابل هم قرار گرفتند. یکی از آن‌‌ها مانع از عبور بانو ماریکو شخصیت محبوب سریال می‌‌شود و دیگری که وفادار به ماریکو است دستور می‌‌گیرد تا او را از سرراه بردارد. دو طرف به هم احترام می‌‌گذارند و بعد شروع به یک نبرد خونین می‌‌کنند. برای خیلی از ما که برای ابراز صمیمیت گاهی به رفیق یا بازیکن تیم خودی بدوبیراه کوچکی نثار می‌‌کنیم تماشای این‌‌که دو نفر قبل از مبارزه مرگ و زندگی به هم احترام بگذارند اتفاق عجیبی است. این سکانس شاید نمادی باشد از این رفتار ژاپنی‌‌ها نسبت به دیگران که هنوز آن‌‌چنان هم کمرنگ نشده است.

احترام بگذارید

دیالوگ معروف توسیکه سامورایی معروف پویانمایی «سفرهای میتی‌‌کومون» را یادتان هست که با آن صدای آلن دلونی‌‌اش می‌‌گفت: «این علامت مخصوص حاکم بزرگه، می دونین کی در مقابل شماست؟ مامور مخصوص حاکم بزرگ، میتی کومون، احترام بگذارید». ژاپنی‌‌ها چندان اهل بروز احساسات نیستند؛ در فرهنگ آن‌‌ها دست دادن، به آغوش کشیدن، ابراز علاقه و ... عجیب است. شاید برای همین‌‌که چندان اهل لمس کردن نیستند احترام را پررنگ کرده باشند و به‌‌شدت نسبت به بزرگ ترها، پیش کسوتان و قدیمی‌‌ترها در هر کاری، مربی، معلم، مشتری و ارباب‌‌رجوع احترام می‌‌گذارند.

درکل ببخشید

خب در کشوری که کار در آن اصالت زیادی دارد احترام به مشتری چیز عجیبی نیست اما این رفتار محدود به مشتری نمی‌‌شود. حتماً صحنه‌‌هایی از عذرخواهی مسئولان ژاپنی را دیده‌‌اید که نشان می‌‌دهد مسئولیت‌‌پذیری چقدر در این کشور وجود دارد اما احترام گذاشتن فقط عذرخواهی نیست. آن‌‌ها اگر مهمانی داشته باشند آن‌‌قدر برای بدرقه‌‌اش می‌‌ایستند تا او را نبینند و گاهی یک رستوران برای مشتری‌‌هایش هم همین کار را می‌‌کند.

انواع و اقسام تعظیم

ژاپنی‌‌ها برای جزئی‌‌ترین کارها رسم و سنتی دارند و کلی قاعده و قانون. خلاصه احترام گذاشتن‌‌شان هم از این ماجرا مستثنا نیست. به‌‌طور مثال تعظیم نشسته زاریی نام دارد، ایستاده ریت سوری، تعظیم با نهایت احترام سیکی ری و... هرکدامش هم کلی قلق دارد. هر تعظیم بنابه موقعیت فرد، کاری که دارد، طرف مقابلش و... با کلی فوت ‌‌کوزه‌‌گری همراه است که توام با بی‌‌احترامی تلقی نشود. البته این ویژگی ژاپنی‌‌ها که برای هر چیزی از احترام تا ازدواج، غذا، مراسم چای و... کلی سنت‌‌های دقیق دارند باعث شده واکنش‌‌های آن‌‌ها در لحظه ضعیف باشد و اگر در شرایطی از پیش تعیین نشده قرار بگیرند کمی هنگ کنند.

صبر و آرامش محور مهم زندگی اجتماعی سامورایی‌‌ها

شاید به‌‌خاطر تماشای فیلم‌‌های کره‌‌ای و شباهت ظاهری‌‌شان با ژاپنی‌‌ها تصور کنید مردم ژاپن هم تندتند و بلندبلند صحبت می‌‌کنند؛ درحالی‌‌که ژاپنی‌‌ها اهل طمانینه در رفتار و حتی صحبت هستند. بد نیست بدانید صبر و حوصله آن‌‌ها یک رفتار اجتماعی برحسب تصادف نیست، در ژاپن طی سال‌‌ها و حتی قبل از تشکیل دولت‌‌های مدرن، آموزش اوریگامی در مدارس جزو برنامه‌‌های درسی بوده تا بچه‌‌ها صبر، حوصله و برنامه‌‌ریزی را یاد بگیرند و بدانند زندگی هم مثل اوریگامی نتیجه انتخاب‌‌های دقیق، کوچک و با حوصله است.

اوریگامی از تمرین زندگی تا ساختمان‌‌سازی

امروزه ساختمان‌‌های ضدزلزله ژاپنی که در دنیا معروف هستند هم با الهام از اوریگامی ساخته شده و زلزله‌‌های قدرتمندی را تحمل می‌‌کنند. صبر برابر زلزله اما برای روستایی‌‌ها جور دیگری است، چون خیلی از خانه‌‌های روستایی در ژاپن طوری طراحی می‌‌شود که به‌‌راحتی و با هزینه کم ساخته شود تا با زلزله فرو بریزد اما آوار کمی داشته باشد و خانه بعدی دوباره روی همان آوار ساخته می‌‌شود. ساختن‌‌های پیاپی که آن‌‌هم حوصله و آرامش می‌‌خواهد.

شلوغ‌‌ترین متروهای جهان

آن‌‌ها این صبر و حوصله را در زندگی اجتماعی به دفعات بروز می‌‌دهند. متروی توکیو یکی از ترسناک‌‌ترین متروهای جهان است. هرچند دیگر مثل گذشته خبری از آن ازدحام نیست اما هنوز هم سوار مترو شدن در کلان شهری مثل توکیو که فواصلش زیاد است صبر زیادی می‌‌خواهد. مردم ژاپن در حمام‌‌های عمومی که بیشتر نوعی استخر آب گرم با خواص درمانی است هم سکوت، آرامش و صبر را تمرین می‌‌کنند. در این حمام‌‌های عمومی خبری از شوخی، قهقهه، سروصدا، موسیقی و... نیست. به‌‌طور کلی ژاپنی‌‌ها اهل بلند صحبت کردن با هم نیستند و چه رسد به این‌‌که در جایی مثل استخر آب گرم برای آرامش دورهم باشند. حتی زندگی در خانه‌‌های کپسولی معروف ژاپنی، به‌‌ویژه در کلان شهری مثل توکیو هم صبر می‌‌خواهد، هم آرامش. صبر برای تحمل شرایط زندگی در خانه‌‌ای که اندازه یک تخت است. آرامش برای آن‌‌که بعد از تحمل این شرایط، حین کار، رانندگی و ... کم نیاوری و تلافی خانه کوچکت را سربقیه درنیاوری.

شهرهایی بدون سطل زباله

در بسیاری از شهرهای ژاپن به ویژه توکیو، سطل زباله‌‌ای نمی‌‌بینید و در عین‌‌حال کسی هم در خیابان آشغال نمی‌‌ریزد، بلکه زباله را در طول روز با خودش این‌‌طرف آن‌‌طرف می‌‌برد تا شب که به خانه رسید با حوصله تفکیکش کند و تحویل بدهد. خب این ماجرا صبر نمی‌‌خواهد. مراسم چای هم که در این کشور برگزار می‌‌شود جلوه دیگری از صبر ژاپنی‌‌هاست. مراسمی که طی آن قرار است یک فنجان کوچک چای صرف شود اما کلی آداب و رسوم دارد. این مراسم یکی از سنگرهای مهم حفظ فرهنگ ژاپنی برابر فرهنگ غربی است و حفظ آن برای مردم این کشور خیلی مهم است. برای همین حتی اگر لازم هم نشود اما بازهم تمام دختران جوان به سیاق قدیم باید این مراسم را یاد بگیرند. این مراسم هم مثل اوریگامی نمادی از علاقه ژاپنی‌‌ها به جزئیات، طمانینه، هماهنگی و البته آرامش است.

استادان بلامنازع پول درآوردن

ژاپنی‌‌ها را در حد خیلی از کشورهای دیگر جهان، به‌‌عنوان مردمانی که توجه ویژه‌‌ای به ظرفیت‌‌های گردشگری کشورشان دارند، نمی‌‌شناسیم به دو دلیل، اول این‌‌که فکر می‌‌کنیم چون این کشور صنعت پیشرفته‌‌ای دارد نیازی به درآمد گردشگری ندارد، دو این‌‌که ما ایرانی‌‌ها که اصولاً اهل مسافرت‌‌های پرزرق و برق و استراحت زیاد حین سفر هستیم، سفرهایی از جنس مردم‌‌شناسی یا آشنایی با تاریخ و رسوم یک کشور را چندان سفر نمی‌‌دانیم به‌‌خصوص این‌‌که ژاپنی‌‌ها به رغم احترامی که برای گردشگران قائل هستند چندان خودشان و رسوم‌‌شان را برای خوشایند گردشگران خارجی تغییر نمی‌‌دهند و انتظار دارند کسی‌‌که برای آشنایی با فرهنگ‌‌شان به کشورشان سفر کرده مثل آن‌‌ها رفتار کند. براین اساس ما تصویری از تکنیک‌‌های ژاپنی‌‌ها برای پول درآوردن از گردشگری در ذهن‌‌مان نداریم؛ درحالی‌‌که آن‌‌ها به شدت در این زمینه استاد هستند و از هر چیزی پول درمی‌‌آورند. معابد قدیمی‌‌شان که کلی پله دارد بلیتی است. حضور گردشگران در مراسم‌‌ آیینی و ... حتی مراسم چای گران است و اساساً موسساتی هستند که این‌‌کار را ویژه گردشگران انجام می‌‌دهند. تصور کنید ما برای گلاب گیری یا پخت شله بلیت بفروشیم. حتی پارک‌‌های حفاظت شده‌‌ای که از گوزن‌‌ها مراقبت می‌‌شود هم بلیت‌‌فروشی دارد. روبات‌‌های غول پیکری که در شهرهای ژاپن قرار دارند هم همین‌‌طور. حتی در کنار هرکدام از این‌‌ها، کلی محصول جانبی فروخته می‌‌شود. شاید فکر کنید ژاپنی‌‌ها با تولید انیمه هم درآمدزایی می‌‌کنند هم فرهنگ‌‌شان را صادر و از کشورشان چهره مطلوبی می‌‌سازند. همه این‌‌ها درست است اما فقط این‌‌ها نیست. ژاپنی‌‌ها حتی روی محله‌‌هایی که قصه انیمه‌‌ها در آن‌‌ها می‌‌گذرد کار می‌‌کنند. مجتمع‌‌های تجاری بزرگی دارند که محصولات جانبی انیمه می‌‌فروشند. اوریگامی یکی دیگر از چیزهایی است که برای ژاپنی‌‌ها فرصت درآمدزایی محسوب می‌‌شود.

خانواده‌‌های خجالتی ژاپنی

ژاپنی‌‌ها به بزرگ ترها احترام زیادی می‌‌گذارند. سالمندان در ژاپن حضور فعالی در جامعه دارند و حتی در مسابقات ورزشی مثل دوومیدانی و ... هم شرکت می‌‌کنند. هرچند بسیاری از سالمندان به‌‌ دلیل حقوق ناچیز بازنشستگی ناچار به کار کردن هم هستند. توجه خانواده‌‌ها به سنت‌‌ها مانع از به‌‌روز شدن آن‌‌ها نشده و ژاپن را می‌‌توان نمونه خوبی از ایجاد تعادل بین این دو جنبه زندگی دانست اما به‌‌رغم همه مدرن شدن‌‌ها، ژاپنی‌‌ها هنوز به شدت خرافاتی هستند، تقویم روزهای خوب و نحس دارند. خیلی از کارها را دلیل بدشانسی می‌‌دانند و... مردم این کشور حین غذا خوردن نه فقط از مادر و پدر بابت تهیه غذا، بلکه از تمامی افراد یا چیزهایی که در این روند موثر بودند حتی محیط زیست، آسمان و زمین و... تشکر می‌‌کنند. فرهنگ تشکر حین غذا در ژاپن چنان خاص است که حتی هورت کشیدن سوپ و نودل نه تنها کار بدی نیست، بلکه نوعی قدردانی و بیانگر خوشمزه بودن غذا محسوب می‌‌شود. در این کشور توجه به سالم بودن غذا اهمیت زیادی دارد. مادرها اهتمام خاصی به تزئین غذایی که بچه‌‌ها به مدرسه می‌‌برند نشان می‌‌دهند، چون می‌‌خواهند ظاهر غذاهای سالم‌‌شان دوست‌‌داشتنی باشد. در هر مکانی لباس خاصی می‌‌پوشند. بهترین و فراوان‌‌ترین سرویس های بهداشتی‌‌ عمومی جهان را هم می‌‌توانید در شهرهای ژاپن پیدا کنید. سرویس‌‌هایی که در بیشتر کلان شهرها برای پیدا کردن یکی از آن‌‌ها 3 دقیقه پیاده‌‌روی کافی است. ژاپن متشکل از جزیره‌‌های متعدد است و زندگی در جزیره با منابع محدود، باعث شده مردم این کشور قدر آن‌‌چه دارند بدانند و اهل تلاش زیادی باشند. منتهی کار زیاد و حضور بسیاری از جوانان در کلان شهرها، باعث شده نهاد خانواده تحت‌‌الشعاع قرار بگیرد. جوانانی که تنها و در خانه‌‌های بسیار کوچک زندگی می‌‌کنند و فرصت چندانی برای سرکشی به والدین‌‌شان ندارند. از طرفی به دلایل زیاد اهل ازدواج هم نیستند. به‌‌خصوص در توکیو که یکی از شهرهای گران‌‌قیمت دنیا به‌‌ویژه برای مسکن است.

کشوری که برای هر کاری یک اصطلاح دارند

در هر کشور و زبانی در دنیا برای رفتارهای مختلف کلمات و اصطلاحاتی وجود دارد اما در ژاپن داستان کمی متفاوت است؛ آن‌‌ها اصطلاحات زیادی دارند که پشت خیلی از آن‌‌ها فلسفه‌‌های جدی و دقیقی از گذشته وجود دارد. چیزی شبیه ضرب‌‌المثل‌‌های ما که قرار است یک مفهوم را به‌‌سرعت بیان کنند. با این تفاوت که این اصطلاحات در ژاپن مورد اتفاق تمام جامعه است و جنبه ایجابی قدرتمندی هم دارد. به‌‌طور مثال «ایکیگای» یعنی ضرورت پیدا کردن بهانه‌‌ای که هر روز به‌‌خاطرش بیدار شوید. «کایزن» روی این‌‌که باید به‌‌جزئیات توجه ویژه‌‌ای داشته باشیم تاکید دارد. «سوسیشن» می‌‌گوید روز هزارم کارت نباید فرقی با روز اول داشته باشد. «وابی سابی» هم درباره این است که هیچ‌‌چیز کامل نیست. باید زیبایی را در نقص دید، نواقص را پذیرفت و از کامل نبودن لذت برد، چون فرصتی برای رشد است، به‌‌شرط آن‌‌که قدر هر لحظه از زندگی را برای بهتر شدن بدانیم. برخی از این مفاهیم ژاپنی زیباشناسانه هستند و برخی مثل «واشوکو» اشاره به اهمیت عادت‌‌های غذایی سالم دارند. خیلی از مفاهیم هم آن‌‌چنان عمیق و پیچیده نیستند و اشاره به اتفاقات ساده زندگی و رسم‌‌های قدیمی دارند. به‌‌طور مثال «هانامی» رسمی برای تماشای شکوفه‌‌های معروف گیلاس است. «کوکویومی» رفتاری است که طی آن باید بحث فعلی را در گفت‌‌وگو با دیگران به‌‌شکلی استادانه عوض کرد. «هونه» یعنی جنبه خصوصی هر فرد که دیگران نباید در آن سرک بکشند و «تاتما» جنبه عمومی زندگی یک فرد است. «سیرا» هم نوعی نشستن مودبانه است که در ظاهر رفتاری عادی است اما پشتش کلی دقت و ظرافت است. به‌‌طور کلی در ژاپن نوع در زدن، حتی استفاده از «چاپستیک» (چوب‌‌های غذا)، سوغاتی آوردن، لباس پوشیدن، خوش‌‌آمدگویی و ... معانی متفاوت و قلق‌‌هایی دارد.