عایدی ایاصوفیه برای سلطان
ایاصوفیه با تغییر کاربری دوباره به مسجد تبدیل شد
اهداف اردوغان از این اقدام چه بود؟
نبی شریفی- کلان شهر استانبول را علاوه بر پایتخت تجاری و فرهنگی-گردشگری ترکیه، میتوان به دلیل حضور بیشترین تعداد مساجد، پایتخت مذهبی این کشور هم دانست. شهری که به گفته «حسن کامل ییلماز»، مفتی استانبول، 3 هزار و 365 مسجد را در خود جای داده است. مساجدی بزرگ که یکی از نمونه های آن مسجد «چاملیجا» یا سروستان است که بر بلندای مرتفعترین تپه استانبول بنا شده است. مسجدی مجلل، پرخرج و عظیم با گنجایش 63 هزار نمازگزار که سال گذشته توسط اردوغان افتتاح شد. نمونه های دیگری همچون، مسجد «سلیمانیه» با ظرفیت 20 هزار نفر و مسجد «سلطان احمد» با ظرفیت 10 هزار نمازگزار نیز در این شهر قرار دارد. حالا سوال این است که در میان این تعداد از مساجد، چرا «ایاصوفیه» با رای دیوان عالی اداری ترکیه پس از 86 سال فعالیت به عنوان موزه، دوباره به مسجد تغییر کاربری داده است؟
ایاصوفیه کجاست و چرا مهم است؟
پیش از آن که بدانیم اهداف پشت پرده تغییر کاربری ایاصوفیه چه بوده، بهتر است بدانیم این مسجد کجاست و چرا مهم است؟ «ایاصوفیه» یا به زبان یونانی «حکمت مقدس» شاهکار معماری قرن ششم میلادی، در سال ۵۳۷ میلادی به دستور «ژوستینین یکم»، امپراتور وقت رم شرقی ساخته شد. بنایی که در آن زمان عنوان بزرگ ترین کلیسای مسیحیت را از آن خود کرد و امپراتورهای بیزانس در این مکان تاج گذاری میکردند. با تصرف کنستانتین (استانبول کنونی) از سوی سلطان محمد فاتح، پادشاه عثمانی در سال ۱۴۵۳ میلادی، این بنا به مسجد تبدیل شد. این وضعیت تا سال ۱۹۳4، دوازده سال پس از تاسیس جمهوری ترکیه پا برجا بود. تا این که آتاتورک، پدر ترکیه نوین، با هدف سیاست «مدرنیزاسیون» ترکیه نوظهور، ایاصوفیه را به موزه تبدیل کرد. اکنون، دلایل متعددی برای این که چرا این مکان دوباره به مسجد تبدیل شد مطرح است که تعدادی از آن ها را مرور می کنیم.
حرکت اردوغان میان اسلام گرایی و بازی سیاست
رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور اسلام گرای ترکیه از سال 2003 با تاسیس حزب عدالت توسعه، همزمان با شکوفایی اقتصادی این کشور تلاش داشته میراث سکولاریسم کمال آتاتورک را از بین ببرد و شریعت اسلامی را در این کشور توسعه دهد. نتیجه آن افزایش 9 هزار تایی تعداد مساجد بین سال های 2005 تا 2015 بوده است. رقمی که هر روز در حال رشد است. حالا در این شرایط، تغییر کاربری ایاصوفیه که با دستور آتاتورک در 1934 به موزه تبدیل شده بود، دستاوردی بزرگ برای اردوغان محسوب می شود. اما نکته مهم این است که وی تلاش کرده تا این تصمیم را نوعی خواست و اراده مردمی و نه تصمیم سیاسی دولت نشان دهد. برای همین پس از اعلام رای دیوان عالی می شد میان تصاویر منتشر شده طیف گستردهای از شهروندان ترک را دید که با پرچم کشورشان یا لباس هایی که نقش ترکیه دارد به خیابان آمده و شادمانی میکردند. همچنین، طی روزهای گذشته اردوغان سعی کرد در سخنرانی خود با تهییج احساسات مذهبی، مخالفان لائیک خود را با نقد تند و تمسخر به حاشیه براند. برای همین گفت: «ما متعجب نمیشویم که آن ها در آینده خواستار تبدیل کعبه که قدیمیترین عبادتگاه است یا تبدیل مسجدالاقصی به موزه شوند و ما از خداوند متعال میخواهیم که وطن و انسانیت ما را از چنین ذهنیتهایی تا ابد حفظ کند.» برخی نیز معتقدند این که پس از سال ها طرح موضوع درباره تغییر کاربری ایاصوفیه، این تصمیم اکنون به وقوع پیوسته، نمیتواند با انتخابات شهرداریها در سال گذشته بیربط باشد. اردوغان در آستانه انتخابات، یک بار گفته بود که« فتح استانبول یعنی فتح تمام ترکیه.» با این حال در همان انتخابات اردوغان و حزبش شکست بزرگی خوردند و کرسی شهرداری چند شهر مهم را به مخالفان واگذار کردند. سنگین ترین شکست مربوط به شهر استانبول بود. در این انتخابات اکرم اماماوغلو نامزد حزب مخالف دولت توانست «بینالی ییلدریم»، نخستوزیر پیشین این کشور و هم حزبی اردوغان را شکست دهد و شهردار استانبول شود. این شکست باعث شد اردوغان برای بازسازی یا تحکیم رابطه با پایگاه اجتماعی محافظهکار-اسلامگرا در ترکیه و بهویژه شهر استانبول پرونده تغییر کاربری ایاصوفیه را تسریع بخشد.
جنجال مذهبی برای فرار از مشکلات اقتصادی
یکی دیگر از دلایل تغییر کاربری ایاصوفیه در زمان فعلی میتواند فرار دولت اردوغان از مشکلات اقتصادی و سرگرم کردن مردم ناراضی با خبری جنجالی باشد. نمونه این نارضایتی را میتوان در حواشی به دنیا آمدن «حمزه صالح» هشتمین نوه اردوغان و چهارمین فرزند برات آلبرایک داماد وی و وزیر خزانهداری و اقتصاد ترکیه مشاهده کرد. هفته گذشته اردوغان در توئیتی به دنیا آمدن نوهاش را اعلام کرد تا «شادی خود را با مردم شریک شود». اما هجمه کاربران ترک و انتقاد آن ها از وضعیت اقتصادی کشور که باعث شده تنها خانواده اردوغان احساس شادی را تجربه کنند، باعث شد تا رئیس جمهور 66 ساله ترکیه بازهم به شبکههای اجتماعی حمله کند و از فیلترینگ آن سخن بگوید. اقتصاد ترکیه از سال 2018 به این سو بدهی زیادی بالا آورده که بیشتر آن به دلار آمریکاست و باید با ارز خارجی بازپرداخت شود. در این میان کاهش ارزش لیر ترکیه به معنای دشوارتر شدن بازپرداخت وام های خارجی است. چالشی بزرگ برای دولت که آگوست 2018، باعث شده بود اردوغان از مردم کشورش بخواهد برای حفظ ارزش پول ملی، جواهرآلات و ارزهای خارجی خود را به لیره تبدیل کنند!
احیای عثمانی رویای دیرینه اردوغان
برخلاف دو مورد بالا که معطوف به شرایط فعلی و زمان بود، حرکت اردوغان در مسیر احیای امپراتوری عثمانی، یک فرایند زمانبر است که تغییر کاربری ایاصوفیه هم ذیل آن قرار میگیرد. آتاتورک معمار ترکیه نوین، در زمان ریاست جمهوری اش، رویکرد «عثمانی زدایی» را از خط و زبان و لباس گرفته تا شکل حکومت و حقوق خصوصی و جزایی اعمال کرد. تبدیل «ایاصوفیه» از مسجد به موزه نیز در همین راستا بود. حالا، همان گونه سلطان محمد فاتح با حمله به «کنستانتین»، کلیسای ارتدکس یونانی را به مسجد تبدیل کرد، اردوغان سلطان قرن 21 ترکیه، خود را میراث دار امپراتوری عثمانی و فردی می داند که استانبول را با تغییرکاربری موزه ایاصوفیه فتح کرده است. او حتی برای اشاره علنی به این پیروزی، همان بیت مشهور فارسی را در میان هوادارانش مقابل ایاصوفیه خواند، که سلطان محمد فاتح، پس از فتح استانبول و ورود به این مسجد خواند. این اقدام واکنش کلیسای ارتدکس روسیه و یونان را در پی داشته است. اما آیا این دو کشور به همراه دیگر کشورهای غربی فراموش کرده اند که ایاصوفیه نزدیک به 5 قرن است که مسجد مسلمانان بوده است؟ مسجدی که با دستور سلطان سلیمان اول تمام نقاشیها و نگارگریهای داخل آن پوشانده شد تا نمادی از مسیحیت در آن باقی نماند.