تزلزل جایگاه جهانی «تولید علم» ایران
معاون وزیر علوم می گوید، جایگاه «تولید علم» ایران در برخی رتبه بندی های جهانی به ترکیه داده شده است. ما در این گزارش ضمن مرور رتبه بندی ها، به عملکرد همسایگان به ویژه عربستان به عنوان یک رقیب پر سرعت در رقابت های علمی پرداخته ایم
صادق غفوریان-تعلل و کم کاری کنیم، رقبا به ویژه کشورهای منطقه خیلی زود جایگاهمان را می ربایند. همان طورکه در برخی رتبه بندی های بین المللی «تولید علم»، با تاسف باید گفت که همسایه غربی جایگاه ما را تصاحب کرده است.
ایران در رتبه بندی جهانی تولید علم
ایران در سال های اخیر، در رتبه بندی پایگاه های معتبر بین المللی مرتبط با «تولید علم» جایگاه 15 جهان و اول منطقه را به خود اختصاص داده بود اما حالا شرایط کمی متفاوت و البته نگران کننده شده است.
آن طور که دکتر پیمان صالحی معاون پژوهشی وزارت علوم اظهار کرده است، ایران در یکی از رتبه بندی ها جایگاه خود را به ترکیه داده است. توضیحات صالحی در گفت وگو با مهر را مرور کنیم: «رتبه بندیهای تولید علم براساس دو پایگاه معتبر علمی اسکوپوس و وب آو ساینس هر ساله اعلام میشود، در «پایگاه اسکوپوس» ما رتبه ۱۵ سال ۲۰۲۱ را حفظ کرده و از عربستان و ترکیه نیز جلوتر هستیم اما در «پایگاه وب آو ساینس» رتبه ما در مقالات پر استناد از ۱۵ به ۱۷ رسیده و کشور ترکیه جلوتر از ما قرار گرفته است.»
او تاکید می کند که «به هر حال روند تولیدات علمی در کشور ما رو به رشد است ولی کشورهای دیگر سرمایه گذاریهای زیادی در این زمینه انجام داده اند که این روند آن ها را تغییر داده است.»
عربستان از ما سبقت می گیرد؟
اما با توجه به رویکردهای جدید کشورهای عربی منطقه و سرمایه گذاری های کلان آن ها در ابعاد گوناگون توسعه ای به ویژه در فناوری، این پرسش مطرح است که آیا ممکن است، روزی عربستان در موضوعی همچون «تولید علم» از ما سبقت بگیرد؟ در این باره معاون پژوهشی وزیر علوم پاسخ می دهد: «اکنون عربستان سعودی براساس شیبی که دارد، به زودی به ما نخواهد رسید ولی یکی از کارهایی که برای افزایش تولید علم انجام داده اند این است که هزینههای بسیار سنگینی در این زمینه داشته و سعی دارند همکاریهای بین المللی خود را افزایش دهند.»
آیا آن ها مقالات ISI را می خرند؟
حال درباره این که، عربستان چگونه در سال های اخیر، روند آمارهای تولید علم خود را سرعت بخشیده، حرف و حدیث های متعددی مطرح است. البته که عربستان در سند چشمانداز خود برای سال 2030 در نظر دارد پنج دانشگاه مهم این کشور را جزو 200 دانشگاه برتر دنیا قرار دهد که براساس گزارش مجله نیچر جزو 10 کشوری قرار گرفته که در دوره سالهای 2012 تا 2015 بالاترین رشد علمی دنیا را داشتهاند. ضمن این که در دوسال اخیر عربستان در این شاخص بالاتر از برزیل و آلمان در رده هشتم قرار دارد.
اما در کنار این تلاش ها و اراده های بزرگ، برخی معتقدند، عربستان بخشی از مقالات علمی را برای ارائه در مجلات بین المللی می خرد. فرهیختگان در این باره می نویسد: «در سال 2011 مجله ساینس گزارشی را منتشر کرد که نشان میداد دانشگاههای عربستان برای افزایش رتبه علمی این کشور در رتبهبندیهای جهانی، اقدام به خرید مقالات ISI کردهاند. درواقع ساینس عقب ماندن در رقابت علمی، منطقهای و بینالمللی برخی دانشگاههای کشورهای ثروتمند عربی را عاملی دانست که آن ها را برای افزایش تولیدات علمی به سمت خرید مقالات ISI سوق داده است.»
البته که جا دارد به این واقعیت هم اشاره کنیم که اگرچه، امروز این اقدام عربستان چندان به مذاق دیگران خوش نمی آید اما باید پذیرفت که بالاخره مراودات علمی آن ها با جهان با هر عنوانی که باشد در یک فرایند زمانی، ارتباطات علمی دانشمندان عربستانی را توسعه و تعمیق خواهد بخشید و آن ها را زودتر به اهداف بزرگ خود می رساند.
مقایسه پژوهشگران پر استناد
بد نیست به یکی دیگر از رتبه بندی ها هم سرک بکشیم. بر اساس گزارش مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس در سال ۲۰۲۲، عربستان با داشتن ۱۱۴ پژوهشگر پر استناد، رتبه اول منطقه را دارد و ایران با ۱۲ پژوهشگر پر استناد در جایگاه سوم قرار دارد. درباره این که چرا این اختلاف آماری میان ما و عربستان وجود دارد، دکتر بهروز رسولی استادیار پژوهشکده جامعه و اطلاعات ایرانداک توضیح داده است: دلیل این موضوع برمیگردد به اینکه عربستان از تقریباً یک دهه گذشته، شروع به جذب پژوهشگران باکیفیت مؤسسههای کشورهای عمدتاً غربی کرده است. کاری که عربستان انجام میدهد، این است که پژوهشگران باکیفیت؛ آنهایی را که انتشارات باکیفیت و تعداد استنادات بالا دارند یا برنده جایزه نوبل یا جزو پژوهشگران سرآمد هستند، در دنیا شناسایی و با شیوه های مختلف با آنها کار میکند.
مراقب باشیم
با این حال، ظرفیت و توان علمی و فناورانه دانشمندان جوان ایرانی بر هیچ کس پوشیده نیست. اما باید از مسئولان پرسید که برنامه ها و اقدامات آن ها تا چه میزان توانسته به ویژه در سال های اخیر که رقبا در مسیر خود سرعت گرفته اند، بر سرعت علمی کشور بیفزاید؛ خصوصا تولید ثروت از علم که رهبر انقلاب همواره بر آن تاکید داشته اند: «باید روزی برسد که بتوانیم از دانش خود نان بخوریم و این ملت بتواند از دانش خود ثروت تولید کند. آن وقت خود آن ثروت به پیشرفت دانش کمک خواهد کرد. یک همافزایی پی در پی دارند: علم به ثروت کمک می کند، ثروت به علم کمک می کند؛ دایماً همافزایی به وجود میآید. ما باید دنبال این روز باشیم.» ( 5شهریور 1387)