دومین همایش بزرگداشت حکمت وحکمای خراسان بابزرگداشت چهارحکیم معاصرومدفون درکوهسنگی مشهد  درحالی روزپنج شنبه گذشته درسالن همایش دفترتبلیغات اسلامی خراسان رضوی برگزارشد که همچون  بسیاری ازهمایش ها، وزن وصبغه فرهنگی آن پررنگ تر ازبعد علمی وتحقیقی آن بود؛ اما هرچه بود ،گردهمایی اصحاب حکمت و فلسفه ونیزیادآوری جایگاه حکمت درخراسانی بود که نزد برخی به مهد ضدیت با فلسفه شناخته می شود.وجود همین پس زمینه  چالش گونه به همایش جذابیت بخشیده بود وصحبت ازفلسفه وفیلسوفان را درچنین فضایی شورانگیز وتناقض گونه می نمود.به ویژه آن که همایش با پیام تصویری حضرت آیت ا...جوادی آملی آغازشد وبا سخنرانی دکترمنوچهرصدوقی سها واستاد غلامرضا جلالی دوتن ازپژوهشگران وصاحب نظران تاریخ فلسفه وحکمت ادامه یافت .دراین میان، حضورآیت ا...واعظ زاده خراسانی ازشاگردان حکیم ایسی یکی ازچهارحکیم مورد تجلیل ،جلوه وجذابیت ویژه ای به همایش بخشید وحضورش پیوند دونسل وامتداد فلسفه وحکمت را درذهن تداعی می کرد وبه این گونه ازصبغه تاریخی همایش می کاست وبر جنبه امروزی آن می افزود.به همین دلیل برگزارکننده آن یعنی مجمع عالی حکمت اسلامی مشهد ،هوشمندانه بخش پایانی همایش را به میزگرد «جایگاه حوزه علمیه دررونق بخشی به علوم عقلی» اختصاص داد تا  ازمیراث گذشته توشه ای برای احیا و رونق دوباره علوم عقلی درمشهد برگیرد وذهن وجان فضلا  وطلاب امروزرا به تحقیق وتامل درمیراث گذشته پیوند زند وآنان رابه احیا وپیمودن مسیرحکمای دیروز ترغیب وتشویق کند.ازاین منظر می توان چنین همایش هایی را گام های آغازین احیای حکمت وفلسفه درخراسان ومشهد شمرد .
پیام تصویری حضرت آیت ا...جوادی آملی
این همایش که با حضوردکترصالحی، معاون فرهنگی وزیرارشاد ورئیس مجمع عالی حکمت اسلامی شعبه مشهد ،حجت الاسلام فیاضی رئیس مجمع عالی حکمت اسلامی وجمعی ازفضلای حوزه علمیه برگزارشد ،با پخش پیام تصویری حضرت آیت ا...جوادی آملی آغازشد که با بیانات گرم خود آن را رونق دادند. ایشان دراین پیام بابیان این که احیای آثارونام علما، وظیفه شرعی واحیای امرائمه(ع) است ،اظهارداشتند:«گرامی داشت عالمان صالح و باعمل منشأ نزول رحمت است که «عِنْدَ ذکْرِ الصَّالِحِینَ یَنْزلُ الرَّحْمَةُ». عالمان دین ـ مخصوصاً عالمان معارف الهی ـ مصداق روشن «الْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِیَ الدَّهْرُ» خواهند بود. بیان نورانی علی بن ابی طالب(ع) این است که عالِم زنده است و عالمان دینی زنده هستند. این جمله گرچه به صورت خبر بازگو شد، ولی می تواند به داعی انشا باشد; یعنی شما بکوشید نام عالمان دین, آثار و مآثر عالمان دین را احیا کنید. در حقیقت این جزو احیای امر اهل بیت(ع) است که فرمود: «رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً أَحْیَا أَمْرَنَا»، چون عالمان دین ـ چه حکیم، فقیه، مفسّر، محدّث و مانند آن ـ در صدد احیای مآثر و آثار اهل بیت عصمت و طهارت(ع) بوده اند و هستند. بنابراین احیای نام اینها مرضیّ خداست. این جمله نورانی «الْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِیَ الدَّهْرُ»، هم از تکوین خبر می دهد که آثار علمی در جهان زنده و پویا و ماناست و هم وظیفه شرعی علاقه مندان به تحقیق و تدقیق را روشن می کند؛ لذا امر می کند که نام و آثار عالمان دین را حفظ کنید; یعنی این جمله خبری به داعی انشا القا شده باشد.»
عالمان دین، مجرای فیض تعلیمی خداوند
این حکیم برجسته ،عالمان دین چه در قید حیات و چه درگذشته را، مجرای فیض تعلیمی الهی  دانستند وبا اشاره به حکمای خراسان افزودند:« استاد ما مرحوم حکیم الهی قمشه ای نزد حکمای خراسان که در مشهد می زیستند و حوزه علمیه مشهد را فروغ و رونق می بخشیدند، مثل مرحوم حکیم آقا بزرگ خراسانی ـ سید بزرگوار ـ و حکمای بزرگوار دیگر بهره ها بردند. مرحوم الهی قمشه ای غزلی در مدح این سیّد بزرگوار، آقا بزرگ حکیم خراسانی دارد: «نگار محفل حکمت امیر کشور عشق» زمانه مثل او نخواهد آورد، بدانید که او نگار محفل حکمت, امیر کشور عشق بود و روزگار به آسانی مثل او نخواهد آورد. در رثای آن ها هم قصیده دارد, در زمان حیات و ممات آن ها مدحی فرموده است. مرحوم آقا بزرگ حکیم خراسانی و مرحوم آقا شیخ اسدا... یزدی یکی متولّی حکمت مشاء بود و دیگری متولّی حکمت اشراق و حکمای دیگر هم در کنار این ها به تبیین علوم عقلی می پرداختند.»
حکیمی که تسلیم اندیشه های میرزامهدی اصفهانی نشد
دکترمنوچهرصدوقی سها، صاحب نظرتاریخ فلسفه ونویسنده تاریخ حکما وعرفای متاخرازصدرالمتالهین،هم درسخنانی به اختصاراززندگی دوحکیم مورد تجلیل سخن گفت ودر ابتدا همچون راویان حدیث، سلسله اسناد سخنان خود را درباره این دویعنی شیخ اسدا...یزدی وشیخ سیف ا...ایسی  برشمرد وخود را به طورغیرمستقیم ازشاگردان آنان دانست.
او دراین میان ازدو استاد خود یعنی شیخ جعفرزاهدی استاد درگذشته دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی وشیخ محمد حسین یاد کرد وگفت که آنان شاگرد حکیم ایسی بوده اند  .صدوقی سها حکیم ایسی راحکیم محض شمرد که همواره غرق در«شفا»  و«اشارات» بوعلی سینا بوده وتوجهی به کتاب های روایی همچون کافی ووافی نداشته است .وی افزود: اوازمعدود کسانی است  که درزمانی که همه حکما  وبزرگان حوزه  مشهد اطراف میرزامهدی اصفهانی ازموسسان مکتب تفکیک گردآمده وتسلیم اندیشه ها وآرای وی شده بودند ، به حلقه شاگردان میرزامهدی اصفهانی وارد نشد ودردرس وی حضورنیافت.
این صاحب نظرفلسفه، شیخ سیف ا...ایسی را متولد میانه ازشهرهای آذربایجان شرقی برشمرد وگفت :وی درسال 1317 (هـ.ق) متولد شده ودرتیرماه سال 1341(هـ.ش) درمشهد درگذشته وطبق وصیت خود دردامنه شرقی کوهسنگی مشهد مدفون شده است.وی مطارح الفحول ،عیون الحکم ،قواعدالعرفان ومعرفت ربوبی را ازجمله آثارحکیم ایسی ذکرکرد.
ارادت مرحوم نخودکی به شیخ اسدا...یزدی
دکترصدوقی سها ،شیخ اسدا...یزدی را عارف وسالکی توصیف کرد که مرحوم نخودکی ازعرفای معروف به وی ارادت داشته است .به گفته وی، هرچند شیخ اسدا...به سال 1278 (هـ.ق) دریزد متولد شده اما معروف به هراتی بوده ودرتهران نزد حکمایی چون شیخ محمدرضا قمشه ای، آقاعلی مدرس ومیرزای جلوه، فلسفه را فراگرفته است .او درریاضی هم تبحرداشته ودرسال 1327 (هـ.ق) به مشهد آمده ودرمدرسه خیرات خان ساکن شده است .وی سرانجام در1341(هـ.ق) فوت کرده وحسب وصیتش درکوهسنگی مدفون شده است.دکترصدوقی سها، سیدحسن بجنوردی حکیم حوزه علمیه نجف ،حکیم ایسی ،مرحوم بادکوبه ای ،شیخ مجتبی قزوینی وادیب دوم را ازجمله شاگردان ایشان برشمرد .
اظهارشگفتی ازپیشینه متناقض خراسان درحکمت
دکترصدوقی سها درمقدمه سخنان خود، نکته قابل تاملی به زبان آورد وازپیشینه متناقض خراسان درموضوع حکمت اظهارشگفتی وتعجب کرد.وی با بیان این که خراسان بزرگ ازقدیمی ترین مراکزفلسفه بوده است، اظهار کرد : درگذشته های دورشهربلخ به علت وفورفلاسفه به پایتخت فلسفی یونان معروف بوده است وبعدازاسلام هم خراسان بزرگ، خاستگاه دوحکیم بزرگ اسلامی یعنی فارابی وابن سینا بوده و فخررازی  هم دراین منطقه تربیت شده ومدتی بعد خواجه نصیروسپس دردوران متاخرهم حکیم سبزواری ازاین منطقه برخاست وخراسان از برترین حوزه های معارف عقلی وفلسفی بوده است .با این وجود، خاستگاه وموطن شخصیت های فلسفه ستیزی چون غزالی بوده ودردوران متاخرهم فضای علمی مشهد چندان روی خوشی به حکیمان وفیلسوفان نشان نداده است.
حوزه فلسفی خراسان وامدارمیرزامهدی شهید
دیگرسخنران همایش ،استاد غلامرضا جلالی پژوهشگرتاریخ حوزه علمیه مشهد وحکما ومشاهیرخراسان بود که درسخنان خود جایگاه آقابزرگ حکیم شهیدی ومیرزا مهدی شهیدی فرزند وی را تبیین کرد.او درابتدا به تبارشناسی خاندان شهیدی ونقش آنان دررونق وگسترش حکمت درخراسان پرداخت وبا اشاره به تعبیرشهید مطهری  گفت : خاندان شهیدی نزدیک به یک ونیم قرن گرداننده اصلی جریان حکمت درخراسان بودند .وی به میرزامهدی شهید ،جد اصلی خاندان شهیدی اشاره کرد که دردوره آشفته پس ازصفویه حضورداشته ونزد وحید بهبهانی درس خوانده وازمحضرمیرزا محمد بیدآبادی ،عرفان وفلسفه فراگرفته است. جلالی با بیان این که میرزامهدی شهید ،نقطه عطفی  درتاریخ فلسفه وعرفان خراسان است ،به آثاراین حکیم اشاره کرد و «نبراس الهدایه » درشرح کفایة الاحکام محقق  سبزواری  را ازجمله آن ها بر شمرد وگفت :متاسفانه این کتاب ودیگرکتاب های خطی میرزا مهدی احیا ومنتشرنشده است.این محقق به جایگاه بلند سیاسی- اجتماعی میرزامهدی اشاره کرد وگفت: دراوایل قاجارزمانی که فتحعلی شاه برای تصرف مشهد ،آن را محاصره می کند ،نامه ای به میرزا مهدی می نویسد ومی گوید اگرشما اجازه بدهید وارد مشهد می شوم وچون میرزامهدی اجازه نمی دهد ،شاه قاجاربه تهران برمی گردد وسال بعد دوباره به مشهد می آید . مورخ تاریخ مشهد با اشاره به  دفاع میرزامهدی از حکمرانی نوادگان نادردرمشهد که ازقاجارتبعیت نمی کردند، اظهار کرد: با این حال ، وی با تبرآنان به شهادت می رسد وعلامه امینی درشهداء الفضیله  ازاو به شهید رابع یاد می کند.جلالی پس ازاین تبارشناسی ،فرزندان آن مرحوم را هم ازبزرگان حوزه علمیه مشهد دانست و ازکتاب یک سیاح انگلیسی به نام«فریزر»یادکرد که دراین ایام به مشهد آمده وبه طوردقیق اماکن ومراکزعلمی وبزرگان حوزه مشهد را توضیح داده است .به گفته جلالی ،وی دراین کتاب که قراراست ازسوی بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی ترجمه ومنتشرشود ،از میرزاعبدالجواد فرزند میرزامهدی یاد کرده وعظمت علمی او را ستوده و وی را همترازدانشمندان اروپا دانسته است.عضوهیئت علمی پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامی پس ازاین تبار شناسی  به دو حکیم مورد تجلیل اشاره کرد که این دو ازنوادگان میرزامهدی شهید بودند وبه همین دلیل به شهیدی شهرت یافتند.وی آقا بزرگ حکیم شهیدی را ازبعد عرفان عملی، فردی شاخص توصیف واو را شاگرد میرزای جلوه دانست وگفت که آقابزرگ حکیم شهیدی  مدت 22سال درمشهد به ترویج فلسفه مشغول بوده است  .
استراحت حضرت امام رضا(ع) درکوهسنگی مشهد
نکته ای که درصحبت هردو سخنران مطرح شد،علت دفن این حکمای اربعه درکوهسنگی مشهد بود .دراین میان درحالی که دکترصدوقی سها ،علت دفن را وصیت این بزرگواران ذکرکرد،استادجلالی ،دلایل متعدد دیگری برای آن برشمرد ؛ازجمله این که کوهسنگی به دلیل استراحت حضرت رضا(ع) وتوقف آن حضرت دردامنه آن ،نزد مردم مشهد مکانی مقدس به شمارمی رفته است.وی این نظر را مستند به کتاب معتبر«عیون اخبارالرضا» دانست وگفت :شیخ صدوق دراین کتاب ازاستراحت وتوقف حضرت علی بن موسی الرضا(ع) درکوهسنگی  سخن گفته است .او هم چنین اوضاع سیاسی –اجتماعی را دلیل دیگردفن آنان درکوهسنگی شمرد وگفت : با توجه به این که میرزامهدی شهیدی وآقابزرگ حکیم شهیدی اندکی پس ازواقعه گوهرشاد درگذشته اند، امکان دارد دفن آنان درکوهسنگی نشانه نارضایتی ازاوضاع زمانه وممانعت پاکروان استانداروقت خراسان ازدفن درحرم بوده باشد.
تاریخ فلسفه اسلامی ،تاریخ فلسفه ایرانی است
پایان بخش همایش ،برگزاری میزگردی با عنوان جایگاه حوزه علمیه دررونق بخشی به علوم عقلی با حضوردوسخنران محترم وحجت الاسلام والمسلمین رضایی تهرانی بود .دکترصدوقی سها دراین میزگرد ،تاریخ فلسفه اسلامی را درواقع تاریخ فلسفه ایرانی دانست وگفت :پس ازحمله غزالی به فلسفه ،این دانش ازمیان اهل سنت رخت بربست ودرایران ونزد شیعه ادامه یافت و مکتب اصفهان وشیراز وسپس تهران پدید آمد. وی با اشاره به جایگاه حکما وعلمای خراسان دردوره متاخر افزود :پس ازتاسیس دانشگاه درتهران ،مهم ترین دانشکده آن ،دانشکده معقول ومنقول بود که استادان ترازاول آن را فضلای مشهد تشکیل می دادند و ازجمله آن ها می توان به میرزا محمود شهابی ،علی اکبرشهابی ،سیدمحمد مشکات ،مدرس رضوی ،فروزانفرومرحوم راشد اشاره کرد.
خاطره شیرین آیت ا...واعظ زاده ازحکیم ایسی
پیوستن استاد واعظ زاده خراسانی درمیانه میزگرد به جمع سخنرانان ،شوروحال تازه ای به همایش بخشید .او درسخنان کوتاهی ازخاطراتی با استادش شیخ سیف ا...ایسی سخن گفت واظهار کرد: بنا به درخواست پدرم ،ازاستاد ایسی که درآن زمان محضرداربود،شرح منظومه حاج ملاهادی را فراگرفتم ومن هرروزبه محضرایشان مشرف می شدم ونزد ایشان به تنهایی درس می خواندم .آیت ا...واعظ زاده با اشاره به ترک بودن مرحوم ایسی گفت:آن مرحوم گاه درمیانه درس شروع می کرد به ترکی سخن گفتن ویادش می رفت که من ترکی نمی فهمم .من هم بدون هیچ واکنشی به سخنان استادم گوش می دادم تا این که خود ایشان متوجه می شد وباز به زبان فارسی درس می داد.پایان بخش مراسم تجلیل از حکمای اربعه خراسان، حضوربرسرقبورآنان درکوهسنگی وقرائت فاتحه بود که ثواب اخروی ازاین همایش به روح بلند آنان نثارشد وعلاوه براحیای یاد ونام آن بزرگواران مدفنشان نیزاحیا شد .