فرخ نژاد- دیگر دار قالی آهنگ زندگی نمی نوازد و تار و پود عشق را زمزمه نمی کند و گلهای روی قالی لبخند مهربانی را بر لب نمی نشاند.رونق بازار فرش دستباف در گذشته نه چندان دور در خراسان جنوبی  به حدی بود که سال 1342 یکی از تجار و بازرگانان خراسان جنوبی یک راسته از بازار قدیم بیرجند را با 44 دهنه مغازه به عرصه خرید وفروش و مشاغل مرتبط با فرش دستباف اختصاص داد هرچند در حال حاضر دیگر از رونق گذشته کسب وکار هنر قالی بافی در این راسته بازار که به «سرای گلشنی» معروف است خبری نیست و فقط 4 یا 5 باب مغازه روز را به شب می رسانند بدون این که حتی دستلاف کرده باشند.نوه موسس این بازارچه با اشاره به گذشت حدود نیم قرن از فعالیت اقتصادی «سرای گلشنی» می گوید: در این بازارچه از حدود 44 باب مغازه ای که در 2 طبقه در زمینه خرید و فروش، مصالح و مواد اولیه، پرداخت، رفوگری و... فرش دستباف فعال بود فقط در حال حاضر 4 یا 5 باب مغازه باقی مانده که آن ها هم از سراجبار مانده اند.«گلشنی» می افزاید: در زمانی که فرش دستباف در اوج رونق بود هفته ای یک بنز 10 تن قالی از این بازارچه به بازار های هدف که بیشتر مشهد و تهران بود حمل و از آنجا به خارج کشور صادر می شد.وی پارامترهای بازار پسند بودن فرش خراسان جنوبی را تنوع در ابعاد از کوچک ترین سایز که 30 در 30  تا قواره خیلی بزرگ، تنوع در رنگ آمیزی که دلیل آن هم استفاده از رنگ های گیاهی بود ، نقوش مختلف و متنوع و... می داند و ادامه می دهد: برخی نقوش در خانواده های اصیل بیرجندی بافته می شد که تک نقش بود و اکنون دیگر بافته نمی شود.به گفته وی، بازارپسندی نقش های ریزماهی و خشتی به حدی بود که در گمرک هامبورگ با عنوان فرش مود شناخته می شد.یکی دیگر از تجار فرش خراسان جنوبی هم با اظهار تاسف از بی رونقی بازار فرش دستباف می گوید: فعالیت در حوزه فرش دستباف در سال گذشته نسبت به سال قبل از آن یک سوم و در سال جاری صفر شده است.وی می افزاید: در گذشته که این صنعت رونق داشت قالی بافی شغل اول بسیاری از مردم منطقه بود و به آن افتخار می کردند اما در حال حاضر نه تنها شغل اول بلکه سوم و چهارم افراد است که اوقات فراغت خود را به این کار اختصاص می دهند.به علاوه با ورود فرش های ماشینی که گاهی خیلی گران تر از یک تخته فرش دستباف است این کالای ارزشمند از سبد کالایی خانواده حذف شده و کسی برای مفروش کردن خانه، این هنر دست را نمی خرد.
رکود در بازار
یک فروشنده و خریدار فرش دستباف هم به رکود حاکم بر بازار فرش اشاره می کند و دلیل آن را هم مشخص نبودن نرخ ارز و موکول شدن تک نرخی شدن ارز به سال 95 می داند.به گفته وی، از طرف دیگر هنوز نتایج برجام مشخص نشده است که چه تاثیری بر بازار خواهد داشت.وی ادامه می دهد: درچند سال گذشته اگر تاجر فرش صادراتی داشت درقبال ارزی که از این بابت به دست می آورد به جای آن ماشین آلات و یا جنس های دیگری وارد می کرد که درنتیجه این فروش  از دو سر سود بازار هم رونق بالایی داشت.وی می گوید: با وجود وابسته بودن اقتصاد یک سوم خانواده ها به طیف وسیع صنعت فرش مانند بافندگان، رنگرزان، پنبه کاران، دامداران، پرداخت چیان، رفوگران و تعمیرکاران، فروشندگان، واسطه ها و... رونق چندانی ندارد.
سیلاب های مقطعی
وی به اوضاع نابسامان اقتصاد اروپا و آمریکا اشاره می کند و ادامه می دهد: یکسری از دلایل رکود بازار فرش به سیاست های دولت قبل برمی گردد. درآن زمان نرخ ارز بالا بود و هرچند با سودی که از مابه التفاوت فروش ارز به دست می آمد پایین بودن قیمت فرش در بازارهای جهانی جبران می شد اکنون این سیلاب های مقطعی و متفاوت بودن نرخ ارز آثار و صدمات خود را نشان می دهد.وی اتحادیه فرش دستباف را تنها صنفی می داند که هرسال از تعداد اعضای آن به خاطر رکود بازار این صنعت کاسته می شود، علاوه براین قشر جوان هم به دلیل رکود بازار حاضر نیست به سمت این رشته برود واگر عده ای هم به این سمت می روند به دلیل فشارهای اقتصادی ویا نداشتن منبع درآمد دیگر است.
دوران طلایی صادرات
رئیس اتحادیه فرش دستباف استان هم با بیان که درگذشته میزان و کیفیت تولید نسبت به حال حاضر خیلی پایین بود، می گوید: به عنوان مثال اگر تاجری می خواست 20 تخته فرش دستباف 9 متری در خراسان جنوبی تهیه کند به راحتی قادر به این کار نبود اما اکنون محدودیتی برای تهیه حتی 200 تخته فرش از این نوع هم نیست.«کامیابی مسک» دوران طلایی صادرات فرش این منطقه را مربوط به سال های 72 تا 76 می داند که به دلیل نوسانات ارزی افراد زیادی به این هنر روی آوردند به طوری که حتی معلمان روستاها قالی می بافتند و یا از روستاییان فرش می خریدند.وی بابیان این که تولید فرش در این برهه از زمان نسبت به جمعیت منطقه خیلی زیاد بود، ادامه می دهد: رونق و تولید در این هنر سبب شده بود تا در این سال ها حجم تجارت جهانی فرش به بیش از 2 میلیارد دلار در سال برسد اما در حال حاضر این حجم به یک میلیارد و 200 تا 300 کاهش یافته که نشان دهنده 35 درصدی تقاضا در بازارهای جهانی است.وی یکی از دلایل کاهش تقاضا در بازارهای جهانی را تولید کف پوش های ماشینی وکف پوش های دیگر مانند سنگ، سرامیک، پارکت و... در انواع متنوع و متناسب با سلیقه افراد عنوان می کند و می افزاید: طبیعی است که وقتی تکنولوژی پیشرفت می کند به همان نسبت سبک زندگی هم متفاوت می شود به عنوان مثال در گذشته اگر فردی یک اتاق 24 متری داشت تمام این اتاق با فرش های دستباف مفروش می شد اما اکنون  چون سبک زندگی تغییر کرده نیاز کمتری به فرش  احساس می شود.
کاهش یک چهارمی تقاضا
رئیس اتحادیه فرش دستباف استان بابیان این که تقاضا برای فرش دستباف خراسان جنوبی نسبت به سال های قبل از تحریم به یک چهارم کاهش یافته است ادامه می دهد: 30 تا 35 درصد صادرات فرش استان به آمریکا بود که از مهر سال 89  با شروع تحریم ها بیشتر بازار فرش خراسان جنوبی را کشور هند گرفته است.به گفته وی، در گذشته به خاطر ظرافت، زیبایی و هماهنگ بودن با بازار های هدف 95 درصد فرش های تولیدی استان به خارج صادر می شد وتنها 5 درصد صادر نمی شد که خود بیرجندی ها آن را می خریدند اما در 6 ماه ابتدای سال جاری حدود 60 درصد فرش استان صادر و 40 درصد به دلیل محدودیت بازارهای جهانی روی دست مردم مانده است.وی با بیان این که سهم ایران از بازار کف پوش های جهان مشخص است، ادامه می دهد: وقتی قیمت فرش کم و از طرف دیگر مواد اولیه گران می شود دیگر برای بافنده صرفه اقتصادی ندارد تا فرش ببافد مگر آن هایی که ممردرآمد دیگری ندارند و مجبورند این کار را ادامه دهند.به علاوه تولید در استان نسبت به قبل از انقلاب کم نشده بلکه نسبت به دوره طلایی فرش دستباف در سال های 72 تا 76 رونق کمتری دارد زیرا با افت قیمتی که درحال حاضر صنعت فرش دارد اگر بافنده ای کارگری کند روزی 30 تا 35 هزار تومان درآمد دارد در حالی که درآمد یک بافنده فرش در روز به 10 هزار تومان هم نمی رسد.وی درعین حال مدعی است که تولید فرش در خراسان جنوبی خیلی کم نشده است زیرا تولید کننده خود را با تقاضای بازار تنظیم کرده و وقتی درخواست کم است به همان نسبت هم کمتر تولید می کند.
بافت فرش از سراجبار
به گفته وی، خراسان جنوبی استان محرومی است و در این منطقه صنعت چندان پا نگرفته است و از طرف دیگر به دلیل تداوم خشکسالی کشاورزی و دامداری در روستاها از بین رفته است یا رونق چندانی ندارد، در نتیجه وقتی روستایی ممر درآمد دیگری ندارد حتی اگر از قالی بافی درآمد کمی هم نصیبش شود به ناچار قالی می بافد.«کامیابی» تولید زیاد در صنعت فرش را خوب نمی داند زیرا باید متناسب با نیاز بازارهای جهانی فرش بافته شود چون اگر این بازار خواهان 100 تخته فرش باشد و تولید کننده 102 تخته تولید کند قیمت ها شکسته می شود.وی به سنتی بودن بازارهای فروش این صنعت اشاره می کند و ادامه می دهد:اگر بخواهیم مشتریان جدیدی در این عرصه داشته باشیم باید  به سمت بازارها و به دست آوردن مشتریان جدید باشیم واین کار هم در توان تولیدکننده و تجار فرش نیست بلکه درتوان هیئت حاکمه است.به گفته وی، اگر کشورهایی مانند هند، پاکستان، افغانستان، ترکیه و... توانستند در این صنعت پیشرفتی داشته باشند دلیلش ورود هیئت حاکمه آن ها برای بازاریابی است زیرا این کشورها هم صنعتی نبوده و بافت فرش کمک معیشتی برای مردم آن به حساب می آید.وی با بیان این که در ایران مرکز ملی فرش متولی این صنعت در کشور است، ادامه می دهد: با گذشت 13 سال از تشکیل این مرکز کار اساسی و شاخصی در زمینه بازاریابی جدید ندیده ایم، به علاوه خراسان جنوبی به دلیل محرومیت زیادی که دارد برای تضعیف نشدن صنعت فرش نیاز به حمایت دولت دارد زیرا وقتی که شغل باشد دیگر بسیاری از افراد که از سرناچاری فرش می بافند این کار را نخواهند کرد و عده ای که واقعا به این شغل علاقه داشته و از روی عشق گره می زنند خواهند ماند.همچنین با این کار دیگر شاهد هرزبافی ها و تولید کارهای بی کیفیت کمتر خواهیم بود که ارائه کار با کیفیت به حفظ بازار های هدف کمک زیادی می کند.
لطمه خوردن برند با هرزبافی ها
وی با بیان این که 30 درصد بازار جهانی فرش دنیا در دست ایران است، ادامه می دهد: به دلیل هرزبافی هایی که بیشتر قشر ضعیف و کم درآمد جامعه به دلیل در اختیار نداشتن مواد مرغوب دارند، این هرزبافی ها به برند فرش ایران لطمه می زند.رئیس هیئت مدیره اتحادیه فرش استان می گوید: در استان بیش از 50 هزار بافنده تمام وقت، پاره وقت و فصلی وجود دارند که به علت مشکلاتی مانند گرانی و پایین بودن توان مالی از مواد اولیه نامرغوب استفاده می کنند که این کار به برند فرش استان که یکی از مشهورترین برندهای مطرح دنیاست لطمه می زند. «محمدحسن کامیابی مسک» با بیان این که در گذشته فرش دستباف ضرورت زندگی بود، وجود کف پوش های جدید مانند فرش ماشینی، موکت، پارکت  و تغییر سبک زندگی مردم و... را عامل مهمی برای کاهش شدید تقاضا و به دنبال آن کاهش عرضه و ایجاد مشکلات عنوان می کند و می افزاید: در  شرایط سخت زندگی تنها عامل موثر برای ماندگاری مردم در روستاها و خالی از سکنه نشدن آن بافت فرش است. وی با بیان این که برای بازاریابی نیاز به تبلیغ و ورود دولت است ، می افزاید: حدود یک چهارم فرش تولیدی استان در گذشته به آمریکا صادر می شد. برند فرش ایرانی دردنیا شناخته شده است اما با وجود ایجاد وقفه در صادرات امید است با برداشته شدن تحریم ها دولت برای تبلیغات و بازاریابی با بودجه دولتی ورود پیدا کند چون در این فاصله کشورهای رقیب مانند هند بیکار ننشسته و بازار را به دست گرفته اند.
نبود مشکل در کیفیت
معاون امور بازرگانی و توسعه تجارت سازمان صنعت ، معدن و تجارت استان هم با بیان این که فرش استان از لحاظ کیفیت مشکلی ندارد، می گوید: رکود بازار باعث کاهش سهم بازار جمهوری اسلامی در بازارهای هدف شده است و بعد از تحریم ها رقبا وارد عمل شده و از طرح و نقشه های ایرانی استفاده و اقدام به تولید فرش کرده اند که به دنبال آن سهم کشور واستان کاهش یافته است.«ماهگلی» با اشاره به وجود برندهای معتبر در استان می گوید :در گذشته حدود 90 درصد فرش استان صادر می شد در حالی که مشکلاتی باعث کاهش این میزان تولید شده است و از آن جا که صادرات در استان انجام نمی شود آمار دقیقی از میزان صادرات فعلی نیست.وی از برنامه های پیش رو به شناسنامه دارکردن فرش ها ، برند سازی و تثبیت برند معتبر برای فرش های مطرح مانند فرش مود، درخش و آسیابان اشاره می کند و می افزاید :احداث و راه اندازی فروشگاه و نمایشگاه دایمی فرش با مشارکت فعالان این حوزه  نیز در دستور کار قرار دارد. وی با بیان این که براساس پیگیری های انجام شده احداث این نمایشگاه در محل دایمی نمایشگاه های بین المللی استان مصوب شده است برای حل مشکل تا زمان راه اندازی در حال حاضر مکانی در شهر بیرجند برای این فروشگاه در نظر گرفته شده و امید است با موافقت مرکز توسط شرکت سهامی فرش به زودی راه اندازی شود.