به مناسبت هجدهمین سالروز درگذشت علامه محمدتقی جعفری
تعداد بازدید : 52
5 دهه تلاش برای تبیین«حکمت اسلامی»
نویسنده : جواد نوائیان رودسری info@khorasannews.com
علامه محمدتقی جعفری، فیلسوف و اندیشمند نامدار جهان اسلام، در سال 1304هـ.ش، در شهر تبریز متولد شد. پدرش، مردی باتقوا بود و به حرفه نانوایی اشتغال داشت. او به سختی مخارج خانواده پرجمعیت خود را تأمین میکرد. علامه جعفری در دامان پُر مهر مادری پرورش یافت که بانویی مؤمن و پارسا بود. او در 6 سالگی به دبستانی در تبریز رفت؛ دبستان «اعتماد» که مدیریت آن برعهده «جواد اقتصادزاده» بود. هوش و فراست محمدتقی و تسلطش در قرائت قرآن، نظر «اقتصادزاده» را جلب کرد. به همین دلیل، او را به جای کلاس اول، به کلاس سوم فرستاد. حافظه محمدتقی باعث شگفتی معلمهای مدرسه شد. او افزون بر سورههای مختلف قرآن کریم، تعدادی از متون ادبی فارسی را، مانند کلیله و دمنه، حفظ بود. اما، با به پایان رسیدن دوران ابتدایی، ادامه تحصیل برای او میسر نشد. مشکلات اقتصادی و ناتوانی پدر در تأمین مخارج خانواده، او را بر آن داشت تا قید ادامه تحصیل را بزند و کار کند. با این حال، مدتی بعد، با تشویق پدرش، فراگرفتن علوم دینی را در مدرسه طالبیه تبریز آغاز کرد و تا سال 1319 هـ.ش، مقدمات علوم دینی را در این مدرسه فرا گرفت.
مهاجرت به قم و آشنایی با امام(ره)
اواسط سال 1319 هـ.ش و در اوج دوران اختناق رضاخانی، علامه جعفری به قصد ادامه تحصیل و تکمیل علوم دینی، راهی تهران شد. مقصد او ابتدا، مدرسه «فیلسوفالدوله» بود؛ مدرسهای قدیمی که در ابتدای بازار قدیم تهران قرار داشت. علامه در این مدرسه، فراگیری مکاسب و کفایه را، نزد آیتا... «محمدرضا تنکابنی»، پدر حجتالاسلام «محمدتقی فلسفی» آغاز کرد. علامه مدتی بعد، به مدرسه مروی رفت و در این مدرسه، از درس مرحوم «میرزا مهدی آشتیانی» بهره برد. او تا سال 1325هـ.ش در تهران ماند و پس از آن، به قم مهاجرت کرد. علامه جعفری در قم، به مدرسه دارالشفاء رفت؛ در همین مدرسه بود که ملبس به لباس روحانیت شد. او در دوران تحصیل در قم، از درس بزرگان این حوزه بهره برد و در جلسات درس اخلاق امام خمینی(ره) شرکت کرد.
هجرت به نجف
حضور علامه در قم زیاد طول نکشید. او یک سال و نیم بعد از ورودش به قم، این شهر را به مقصد نجف ترک کرد تا درس خارج فقه را در حوزه علمیه این شهر مقدس فرا گیرد. علامه در نجف، وارد مدرسه صدر شد و از درس بزرگانی همچون آیات عظام سیدمحمدکاظم شیرازی، سید ابوالقاسم خوئی، سیدعبدالهادی شیرازی، سیدمحمود شاهرودی، سیدمحسن حکیم، سیدهادی میلانی و سید جمال گلپایگانی استفاده کرد. او، همزمان با فراگیری درسهای رایج حوزههای علمیه، به فراگیری فلسفه و عرفان، نزد استادانی همچون «صدرای قفقازی» و «شیخمرتضی طالقانی» پرداخت. علامه در این دوره از زندگی خود، به مطالعه و تحقیق درباره فلسفه غرب نیز مشغول شد.
بازگشت به ایران و تدریس در قم، مشهد و تهران
اقامت علامه محمدتقی جعفری در نجف اشرف، 10 سال طول کشید. او در این مدت، به درجه اجتهاد رسید و کار تدریس را آغاز کرد. علامه جعفری، افزون بر تقریر درسهای آیتا...العظمی خویی و آیتا...العظمی سیدعبدالهادی شیرازی، برای جمعی از طلاب حوزه علمیه نجف، مکاسب و کفایه را تدریس میکرد. او در سال 1337هـ.ش، به ایران بازگشت و به قم رفت. آیتا...العظمی بروجردی از علامه جعفری خواست در قم بماند و کار تدریس را ادامه دهد، اما آب و هوای قم، با مزاج او سازگار نبود و به ناچار، راهی مشهد شد و یک سال در این شهر ماند و به تدریس پرداخت. مدتی بعد، از مشهد به تهران رفت و در مدرسه مروی مستقر شد.
آشنایی با محافل دانشگاهی و حمایت از نهضت اسلامی
ورود علامه محمدتقی جعفری به تهران، آغاز فصل مهمی از زندگی او بود. علامه در مدرسه مروی به تدریس پرداخت و همزمان، با محافل علمی پایتخت مرتبط شد؛ محافلی که اندیشمندانی مانند استاد شهید مرتضی مطهری، دکتر بدیعالزمان فروزانفر و دکتر محمد ابراهیم آیتی، به آنها آمد و رفت داشتند. این ارتباط، مقدمهای برای آشنایی علامه با بزرگان فلسفه، در حوزه و دانشگاه شد. به تدریج، شهرت توانایی علامه در بیان مباحث پیچیده فلسفی، در میان حوزویان و دانشگاهیان پیچید و جلسات سخنرانی وی، به یکی از پرجمعیتترین گردهماییهای علمی تهران تبدیل شد. این وقایع، با آغاز نهضت امامخمینی(ره) همزمان بود.علامه جعفری نیز، به فراخور شرایط و فضایی که در آن فعالیت میکرد، به حمایت از نهضت اسلامی پرداخت. ساواک که نسبت به فعالیتهای علمی علامه به شدت بدبین بود، چند بار او را احضار کرد و به وی، در زمینه نحوه بیان مباحث فلسفی و تحریک جوانان به مقابله با رژیم شاه، هشدار داد. اما علامه جعفری، به طرح موضوعاتی که از نظر ساواک، مخل نظم عمومی به حساب میآمد، ادامه داد. به همین دلیل، در آبانماه سال 1351، دستور شنود مکالمات تلفنی او از سوی مقامات ساواک صادر شد. چند شب بعد از صدور این دستور، ساعت 2 صبح، مأموران به خانه علامه جعفری ریختند و همهجا را جستوجو کردند، اما چیزی که بتوانند با آن، او را متهم کنند، نیافتند. یکی از مقامات ساواک، در گزارشی که درباره علامه نوشته، آوردهاست:«او با همین حرکت جوهری و همین حرفها، جوانان را به مبارز تبدیل میکند و به جان حکومت میاندازد.» اما این اقدامات و مزاحمتها، نتوانست در عزم علامه جعفری برای دفاع از نهضت اسلامی، خللی وارد کند.
میهمان جلسات منزل پروفسور حسابی
ارتباط علامه محمدتقی جعفری با دانشگاهیان، یکی از مهم ترین ویژگیهای فعالیتهای علمی او بود. علامه، زمانی که از مشهد به تهران آمد، مطلع شد که جلساتی هفتگی در منزل پروفسور «محمود حسابی» برگزار میشود که در آن، مباحث مختلف علمی و فلسفی نقد و بررسی میشود. علامه در یکی از این جلسات حاضر شد و سپس، به درخواست حاضران، حضورش تداوم پیدا کرد. او، مدت 24 سال، یعنی تا پایان عمر پروفسور حسابی، میهمان جلسات محفل علمی منزل او بود. علامه، افزون بر جلسات خصوصی، در بسیاری از جلسات و گردهماییهای علمی نیز سخنرانی میکرد.
آثاری که علامه را جاودانه کرد
علامه محمدتقی جعفری، طی سالهای پربار عمر خود، موفق به تألیف بیش از 100 عنوان کتاب شد. برخی کتابهای او، مانند «تفسیر نهجالبلاغه» در 27 جلد و «شرح و نقد مثنوی معنوی» در 15 جلد، در نوع خود کمنظیر هستند. آن مرحوم، در عرصههای مختلف علوم، دست به نگارش کتاب و مقاله زده است که از میان آنها، میتوان به این موارد اشاره کرد: 1- اخلاق و مبانی: مانند کتابهای «وجدان» و «اخلاق و مذهب»؛ 2- ادب و ادبیات: مانند کتابهای «مبدأ اعلا»، «از دریا به دریا (کشف الابیات مثنوی مولوی)»، «سه شاعر (حافظ، سعدی، نظامی)» و «تحلیل شخصیت خیام»؛ 3- انسان و جهان شناسی: مانند کتابهای «ارتباط انسان – جهان»، «ایدهآل زندگی و زندگی ایدهآل»، «فلسفه و هدف زندگی»، «آفرینش و انسان»، «شناخت انسان در تصعید حیات تکاملی»، «انسان در افق قرآن»، «حرکت و تحول از دیدگاه قرآن (به انضمام انسان در افق قرآن)»؛ 4- بررسی و نقد: مانند کتابهای «بررسی و نقد نظریات دیوید هیوم در چهار موضوع فلسفی»، «توضیح و بررسی مصاحبه برتراند راسل – وایِت»، «بررسی و نقد برگزیده افکار برتراند راسل» و «بررسی و نقد کتاب سرگذشت اندیشهها»؛ 5- حقوق سیاسی: مانند کتابهای «حقوق جهانی بشر از دیدگاه اسلام و غرب» و «حکمت اصول سیاسی اسلام»؛ 6- زیبایی شناسی و هنر: مانند کتابهای «زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام» و «موسیقی از دیدگاه فلسفی و روانی»؛ 7- عرفان و معرفت: مانند کتاب «عرفان اسلامی»؛ 8- علوم جدید: مانند کتاب «بررسی فقهی و حقوقی طرح ژنوم انسانی»؛ 9- فقه: مانند کتابهای «رسائل فقهی (منابع فقه)»، «الرضاع»، «تعبد و تعقل در فقه اسلامی» و «فلسفه مضاف و مطلق»؛ 10- همگرایی دین و دانش: مانند کتابهای «نهایة الادراک الواقعی بین الفلسفه القدیمه والحدیثه»، «تحقیقی در فلسفه علم»، «فلسفه عملی»، «علم و دین در حیات معقول» و «شناخت از دیدگاه علمی و قرآن»؛ 11- کلام و کلام جدید: مانند کتابهای «الامر بین الامرین»، «جبر و اختیار» و «فلسفه دین»؛ 12- معارف مکتبی: مانند کتابهای «نیایش امام حسین (ع) در صحرای عرفات»، «امام حسین (ع) شهید فرهنگ پیشروِ انسانیت» و «امید و انتظار».این عالم متقی و فیلسوف شهیر جهان اسلام، سرانجام در 25 آبانماه سال 1377، بدرود حیات گفت. پیکر او، پس از تشییعی باشکوه در تهران و مشهد، در دارالزهد مبارکه حرم مطهر امامرضا(ع) به خاک سپرده شد.
منابع:
فیلسوف شرق؛ محمد رضا جوادی؛ دفتر نشر فرهنگ اسلامی
علامه جعفری؛ محمد ناصری؛ دفتر انتشارات کمک آموزشی
«چراغ فروزان» (یاران امام به روایت اسناد ساواک)؛ مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات