برزونامه یادگاری از سنت دیرینه شاهنامه سرایی
نویسنده : دکترسید جمال وزیری محبوب مدرس دانشگاه فرهنگیان مشهد
در میان حماسه هایی که تاکنون از نظر استقلال شهرت دارند هیچ حماسه ای به جز شاهنامه فردوسی به گستردگی برزونامه نیست.برزونامه سرگذشت برزو پسر سهراب است که پس از رویارویی و معارفه مختصری با افراسیاب ، به تشویق او در سلک سپاهیان افراسیاب به منصب سپه سالاری سپاه افراسیاب می رسد و پس از آن به تحریک افراسیاب بدون آگاهی از هویت خود بر ایران می تازد و با رستم نبرد می کند. نژادش شناخته می شود و به سپاه ایران در می آید و در کنار سپاهیان ایران در جنگ های ایران و توران مشارکت می کند.
بر اساس تحقیقات انجام شده و نسخ موجود ، برزونامه از دو بخش قدیم و جدید تشکیل شده است که بخش کهن آن را شاعری به نام شمس الدین محمد کوسج در حدود قرن هشتم و بخش جدید آن را شاعر دیگری به نام عطایی در حدود قرن دهم سروده است و سپس توسط شاعری ناشناس این دو بخش به هم پیوند زده شده است و منظومه ای بزرگ بالغ بر 33000 بیت فراهم گردیده است.البته نسخ دیگری از برزونامه اخیرا شناسایی ومقابله شده است که بررسی های اولیه حاکی از آن است که مجموع ابیات هر دو بخش بسیار بیشتر ازتعداد ابیات مذکور خواهد بود .در تحقیقات انجام شده و مقابله نسخ موجود و نیز تعداد روایت های جمع آوری شده از متون شفاهی و طومارهای نقالی مشخص گردیده که این اثر به دلیل شهرت و اقبال عامه مردم ، برخورداری بیشتر از ویژگی های حماسه در مقایسه با سایر آثار حماسی بعد ازفردوسی و فقدان برخی از داستان های فرعی در شاهنامه در ردیف آثار حماسی بعد از شاهنامه در جایگاه نخست قرار دارد.
ژول مول و دکتر صفا تمام منظومه را (بخش کهن و جدید) سروده یک نفر می دانند. (ژول مول 49:1369 ؛ صفا309:1339) و تاریخ سرایش آن را در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم تعیین کرده اند. لذا چنانچه منظور دکتر صفا قضاوت کلی راجع به هر دو بخش برزونامه باشد درست است. ولی با توجه به اثبات این که برزونامه توسط دو شاعر در فاصله زمانی متفاوتی سروده شده بهتر آن است که بگوییم در بخش اول ابیات متوسطی هم یافت می شود و در بخش دوم که متاخر است ابیات سست فراوان یافت می شود. بنابربعضی از قراین موجود داستان برزو تحت تاثیر داستان رستم و سهراب و برای زنده نگه داشتن جریان حماسه سرایی بعد از فردوسی و کاستن از فشارهای روانی و تراژدیک رستم و سهراب و" برای جبران پایان غم انگیز آن ساخته شده است" (هفت لشکر42:1377) پنداری سازندگان داستان های جهانگیر وبرزو چنان از پایان اندوهبار داستان سهراب متاثر بوده اند که خواسته اند با ساختن این گونه داستان ها آن را جبران کنند "(مرتضوی 140:1369) .و اگر این داستان در زمان فردوسی مثل سایر داستان های شاهنامه از شهرت عمومی برخوردار می بود و یا حداقل در متون پهلوی به آن اشاره می شد ، فردوسی نیز به آن می پرداخت. بنابراین احتمال می رود که این داستان در قرون اولیه هجری در منطقه سیستان شکل گرفته و بعد از فردوسی بنا به دلایل فوق بر سر زبان ها افتاده است.از سوی دیگر در کتاب های تذکره و تاریخ نیز به این داستان اشاره نشده است.مثلا صاحب مجمل التواریخ و القصص "سال 520 ه.ش "و نزهت نامه علایی مطلقا به این داستان اشاره ای نمی کنند.یا در کتاب های تذکره لباب الالباب عوفی و مجمع الفصحای رضا قلی خان هدایت هیچ اشاره ای به داستان برزو نشده است.همه اینها دلایلی کافی برای موخر بودن این داستان بعد از شاهنامه فردوسی است. درهر حال برزونامه از دو بخش تشکیل گردیده که تفاوت های آشکاری در سبک و طرز بیان و کاربرد واژه ها دارد و جای هیچ تردیدی باقی نمی گذارد که قسمت دوم آن را شاعری متوسط سروده است.برزونامه دارای چند روایت منثور است که در آنها به هر دوبخش قدیم و جدید پرداخته شده است.مانند کتاب رستم نامه که تقریبا سه چهارم کتاب به داستان برزو اختصاص دارد.(رستم نامه،بی تا،ص50به بعد) درکتاب احیاء الملوک نیز خلاصه ای از بخش کهن برزونامه نقل شده است .( شاه حسین سیستانی 30:1344به بعد)… برزونامه منظوم در اصل دو منظومه جداگانه درباره داستان های برزو است که هر بخش آن توسط شاعری به نظم درآمده است و گویا در قرن دهم توسط شاعری متوسط این دو بخش به هم پیوند خورده است. به نظر می رسد که عطایی پس از نظم بیژن نامه به سرودن داستان برزو روی آورده و ابتدا برزونامه کهن را به دنبال بیژن نامه قرار می دهد و سپس دیگر قصه های برزو را که بر سر زبان ها بوده به دنبال برزونامه کهن به نظم می کشد.البته با توجه به سبک و اسلوب بیان برزونامه جدید این احتمال وجود دارد که خود عطایی دست به این کار زده باشد. هر چند بین دو بخش قدیم و جدید برزونامه و علاوه بر آن بخش های جدید برزونامه با یکدیگر اختلافاتی وجود دارد ودامنه این اختلافات تا ورود برخی از داستان های حماسی مستقل دیگر مثل آذر گشسب و جهانگیر ادامه می یابد.