«نظافت» از وزن و قافیه خوب کار میکشد
محمدکاظم کاظمی- ...بله نظافت را همواره به عنوان شاعری معترض و درگیر میشناسیم شاعری که گویا جان ناآرامش نمیگذارد هرگز نسبت به وضعیت اجتماعی اش بیتفاوت بماند و سر در لاک فرو برد و به دلسرودههای تنهایی خود بسنده کند. او در دوران دفاع مقدس، از جوانان پر شور در این عرصه بود، هم خودش در جبهه حضور داشت و هم بوی جبهه در شعرش حس میشد و البته فراموش نکنیم که او از معدود نوپردازانی بود که در محیط کلاسیکپسند خراسان در قالب های نوین شعر جنگ سرود. کتاب «شعرهای متبسم» او از اولین کتابهای شعرهای جنگ بود که در این حوزه فرهنگی و ادبی چاپ شد.
کتابی که به اندازه استحقاش شناخته نشد چرا که در زمان انتشار آن کتاب قالبهای نوین در موضوع دفاع مقدس هنوز جای خود را باز نکرده بود.
نظافت از معدود شاعرانی است که گفتیم پس از جنگ نیز به آن ارزشها پایدار ماندند و البته آنها را با وضعیت اجتماعی در سالهای پس از جنگ مطابقت دادند. چنین است که در شعر نظافت همیشه دغدغههای اجتماعی حس میشود و در این مجموعه نیز رد پای دغدغهها را میتوان دید و حس کرد.
یکی از مهمترین دغدغههای نظافت در این شعرها از یاد بردن نام و یاد شهیدان است. او بارها در شعرهای مختلف این نکته را یادآوری میکند چون میداند که زنده نگهداشتن نام شهیدان خود در جاودان ماندن ارزشهایی که آنان حائزش بودند نیز تاثیری تمام دارد اما او به یک اسم صرف بسنده نمیکند و میکوشد که رسم آنان را نیز از یاد نبرد از همین روی است که به طنز، از زندانی شدن شهیدان در سرود ملی یاد میکند.
نگرانی دیگر نظافت، فراموش شدن تدریجی ارزشها و غرق شدن مردان دیروز، در گرداب زندگی امروز است این نیز از دغدغههای ارزشمندی است که شاعر ما دارد و به راستی او را به خاطر این یادآوری باید ستود.
نظافت شاعری نوپردازاست که قالبهای کهن را کمترمیآزماید هرچند کهن سرودههایش نیز از نظر محتوایی حدیث شعرهای نو را دارند اما در نو سرودههایش نشان میدهد که با ابزار کارش آشناست و مقتضیات آن را میشناسد. به همین لحاظ، میکوشد در هر یک از گرایشهای نوین (شعر سپید و نیمایی) شگردهای شناخته شده و آزموده آنها را به کار گیرد.
به هر حال، در شعرهایی از نوع زیارت، شاعر ما به هنرنماییهای زبانی همچون باستانگرایی و جابه جایی اجزای جملات متوسل میشود و در کار خویش نیز موفق است:
بیسزاوارو بیآزرم/بر آستانه بیرقهای سرخ/به سلام ایستادهام/مگر جوابم کرده باشند/و گرنه/چگونه؟/چگونه پاسخی از این دست واجب را/جوابی نمیشنوم...
در شعرهای نیمایی، نظافت از وزن و قافیه خوب کار میکشد. به ویژه در شعر «چلچلی» که به گمان من، از بهترین شعرهای این دفتر است و باز به گمان من، بخشی از این بهتری را مدیون قافیههای به جا و غافلگیر کننده خویش است:
دیر است،/دیر/دیر/جای درنگ نیست
فرصت/از آن نرمتنان است/فصل
پلنگ نیست.
من بدون هیچگونه تعارفی، مجید نظافت را شاعری محتواگرا میدانم و این توصیف، ضمن اینکه متضمن ستایشی است، حاوی انتقادی نیز هست. چراکه تقریبا در همه شعرهای وی، معنی شعر بر صورت آن غلبه دارد.
اما رویه نیک این محتواگرایی این است که شاعر ما اصالت را به معنی میدهد که در نظر دارد و به همین لحاظ، به دام لفاظی و هنرنماییهای بی جای زبانی و تصویری نمیافتد. زبان در این شعرها بسیار شفاف است و کوچکترین ابهام بیجایی ندارند. به همین ترتیب آفتهایی همچون تزاحم خیال و دور از دسترس بودن تصویرها نیز در شعرهای این دفتر روی ننموده است.
در عناصر خیال مجید نظافت یک نکته دیگر نیز گفتنی به نظر میرسد و آن، بر کنار ماندن او از افراط و تفریطی است که بعضیها گرفتار آن شدهاند بعضی شاعران، به ویژه آنان که با فضای جبهه و جنگ انس و الفتی چنان که باید نداشتهاند در شعرهای جنگ نیز دست به دامن همان مجموعه عناصری میشوند که در دیگر شعرهاست یعنی معمولا سخن از آسمان و پرنده و باران و کویر، یعنی همان عناصر دمدست و همیشگی شعرهای این دوره و زمانه به میان میآورند .عدهای دیگر نیز یا از سر وقوف تمام بر عناصر جنگ و جبهه و یا برای جنگی نمایاندن شعر، فقط و فقط اصطلاحات جنگ و نام منطقه جنگی و نام عملیاتهایی را زنجیرهوار تکرار میکنند و بدین ترتیب، شنونده را به هر شکلی که هست، وارد این فضا میکنند.
این هم نوعی ضعف است و نشان میدهد که شاعر به جای مایه گذاشتن از خلاقیت خود، فقط به کمک بار عاطفی اصطلاحات جنگ شعر میگوید. اینگونه شعرها، البته در مجالس و محافل بسیار خریدار دارند و زمینه تشویق و تحسین شاعرانشان را فراهم میکنند، ولی خیلی زود کلیشهای و بیتاثیر میشوند، چون راه تقلید در این روش، همواره باز است.
اما مجید نظافت، در شعرهایش از این نظر به تعادل و میان روی مطلوبی رسیده است. نه شعرش با فضای جنگ و جبهه بیگانه است و نه از تراکم اصطلاحات و نام مناطق و عملیاتها رنج میبرد. مسلما این شعر مجلس گرمکن نیست و البته از شعر نو نیز، چنین انتظاری نمیرود.
نکته دیگری که باز به محتوای شعرهای این دفتر بر میگردد. تنوع آنهاست. البته این دفتر به یادکرد تنی چند از شهیدان گرانقدر اختصاص یافته است اما شاعر خود را مقید نکرده است که از آغاز تا آخر فقط شعرهایی در توصیف آن شهیدان بسراید که اگر آنگونه میبود کار به یکنواختی میکشید. او در عین حفظ محور اصلی شعرها، دغدغههای مختلف خود را درباره جنگ و مسائل حول و حوش آن به تصویر کشیده و بدین ترتیب، شعرهایی پدید آورده است که به طور مستقل نیز قابل استفاده هستند. وی در شعری که به طور مشخص برای سردار شهید سید علی حسینی سروده شده، نیز از بازگو کردن کلیشهای زندگی و شهادت ایشان پرهیز کرده و تنوعی در کار آورده است این شعر گاه از زبان اول شخص روایت میشود و گاه از زبان سوم شخص، و این یکی از وجوه این تنوع است.
میتوان گفت کتاب فرشتگان معاصر، مجموعهای است که دغدغه کم رنگ شدن مفاهیم مقدس و ارجمند در آن موج میزند و شاعر ضمن بیان آن دغدغهها و نگاه محتواگرایانه به شعر به شعریت نیز توجه کرده است. شاعر این مجموعه در سرودههایش وامدار دیگران نیست و استقلال نگاه و منظر از ویژگیهای قابل ذکر این دفتر است.
باری این مجموعه شعر و نظایر آن که بسیار هم نیستند نشان میدهد که میتوان پس از جنگ نیز ادبیات پایداری داشت و از مفاهیم مقدس چراغی فراروی خود و دیگران روشن نگاه داشت.