به بهانه سی امین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران
تعداد بازدید : 67
گذری در میان بازار کتاب دست دوم
نویسنده : روشنک غفاریان h.habibi@khorasannews.com
مقدمه: بار دیگر درهای شهر آفتاب به روی اهالی کتاب باز شده است. از ناشران و نویسندگان و البته مسئولان گرفته تا جماعت درسخوان و خوره های خواندن، همه به سوی سی امین نمایشگاه کتاب تهران روانه شده اند. به باور بسیاری، این رویداد فرهنگی، بیش از آنکه فرصتی برای معرفی آثار جدید و تعامل دست اندرکاران این حوزه باشد، بازار فروش بزرگی شده است، برای انواع خاصی از کتاب. بماند که این بده بستان ها نیز، نه دردی از دل ناشران برداشته و نه گشایشی کرده است در وسع جیب خریداران. در این میان، برخی معتقدند که پشت بازار نیمه کساد کتاب، بازار دیگری است که گویا رونق بیشتری هم دارد...
در سال هایی نه چندان دور، زمانی که به مدرسه می رفتم، اول هر سال تحصیلی، مراسم «جلد کردنون» کتاب و دفتر تقریبا در هر خانه ای اجرا می شد. صاحب لوازم تحریری سر خیابان، کتاب های نو را از دو جا منگنه می زد و همراه با یک لوله جلد پلاستیکی تحویل می داد. یک لایه زرورق بی رنگ به تن هر کتاب کشیده و با چسب نواری محکم می شد، به آن امید که تا آخر سال تمیز و مرتب بماند. مورد داشتیم که بعضی آموزگاران، نمره ای هم برای این کار در نظر می گرفتند و دلیلش را این طور برایمان توضیح می دادند: «اگر کتاب هایتان سالم و نو باشد، آنها را به بچه های دیگری که بودجه خرید آن را ندارند، می دهیم تا آنان هم بتوانند مثل شما درس بخوانند».گرچه بیشتر کتاب های من یا دیگر همکلاسی ها، تمیز و سالم بود، اما هیچ گاه به دست دانش آموز دیگری نرسید و رسما دور انداخته شد. البته این فرجام خوبی بود؛ خیلی از پسرها بعد از هر امتحان پایان سال، آنقدر با کتابشان فوتبال بازی می کردند که دیگر چیزی از آن نمی ماند. در این میان، مدارسی هم بودند که کتاب و دفتر دانش آموزان را برای تحویل به ماموران سیار بازیافت جمع آوری می کردند، ولی عموما اقبال به استفاده از کتاب های مستعمل زیاد نبود. شاید تنها خیابان های نزدیک به دانشگاه ها یا کتابخانه های بزرگ هر شهر، پاتوق آنانی بود که پی این قبیل کتاب ها می گشتند. اما این روزها، خرید و فروش کتاب دست دوم به طور فزاینده ای گسترش یافته و در حال رشد است، کتاب های «خیلی نو» یا «استفاده شده»، از هر دسته و متناسب با هر سلیقه، که به شکل های گوناگون به فروش می رسند. حال، گرمی این بازار، ناشی از فشار اقتصادی باشد یا چرخشی در نگاه و فرهنگ جامعه، به نظر می رسد رویکرد مردم نسبت به آن بسی مثبت است. همین امر، بهانه ای به دست دخل و خرج داد تا همزمان با برپایی نمایشگاه کتاب، گشتی میان این بازار استوک بزند و شاید خریدی هم بکند.
از کتاب درسی تا کنکور دکترا
این طور که آمار کشفیات دخل و خرج نشان می دهد، بیلان خرید و فروش کتاب های آمادگی انواع آزمون، رکورد زده است، فرقی هم نمی کند که «کمک درسی» مدرسه باشد یا «بسته کنکور» کارشناسی ارشد و دکترا. نرخشان همیشه کمتر از قیمت روی جلد است، حتی اگر هرگز لای آنها باز نشده باشد. بسته به حال و روز ظاهری کتاب، سال انتشارش و گاهی ناشر آن، میزان تخفیف متغیر است؛ از 30 تا 50 درصد. در میان انبوهی از برندهای چاپ و نشر، بعضی ناشرهای نام آشنا، متقاضیان زیادی در این بازار دارند و طبعا فروشنده هم بر سر قیمت، چندان با مشتری راه نمی آید، مثلا کتاب های کمک آموزشی «خیلی سبز» و «گاج»، یا بسته های کارشناسی ارشد «مدرسان شریف»، «پارسه» و «ماهان». در برخی موارد ممکن است نرخ تخفیف تا 70 درصد هم برسد، البته این بدان معنی نیست که کتاب ها خیلی قدیمی یا مستعمل هستند. گاهی فروشنده فضای کافی یا شاید حوصله برای نگهداری آنها ندارد، پس با یک نرخ ویژه سعی می کند زودتر تکلیف کتاب ها را روشن کند. همچنین، در نظر گرفتن «اشانتیون» می تواند در ترغیب مشتری برای خرید «یکجا» موثر باشد. مثلا «پانزده جلد کتاب کنکور ارشد» که جمع قیمت روی جلدشان 400 هزار تومان بوده، به صورت یکجا، 170 هزار تومان فی خورده است و «جزوه ها و نمونه آزمون ها» به عنوان اشانتیون داده می شود.از آزمون و کنکور که بگذریم، گردش کتاب های درسی استوک، جایگاه محکمی را در بازار از آن خود کرده است. برخلاف دوران تحصیل دخل و خرج، بده بستان کتب درسی دبیرستان بسیار رایج است. اگر هر سال، شورای عالی آموزش و پرورش طرحی نو برای تدوین مطالب درسی در نیندازد، شاید هر کتاب سال ها نیاز محصلان را برآورده سازد. معمولا تاریخ انتشار آنها به دو یا سه سال قبل برمی گردد و تا نصف قیمت نیز به فروش می روند. ناگفته نماند، عده ای هم کتب درسی خود را به رایگان در اختیار دیگران می گذارند. همچنین، کتاب های مرجع دانشگاهی در رشته ها و مقاطع مختلف خواهان زیادی دارد. در این میان، دانشجویان «پیام نور» بخش ویژه ای از بازار را به خود اختصاص داده اند، به طوری که کسب و کار گروهی از فروشندگان این حوزه، صرفا به کتب دست دوم همین دانشگاه محدود می شود. خانم رجب زاده که دانشجوی سال دوم کارشناسی در پیام نور است علت این امر را مربوط به سیستم آموزشی می داند: «...تمام سوالات امتحان پیام نور بر اساس همین کتاب ها طراحی می شوند و ما مجبوریم که آنها را تهیه کنیم، وگرنه نمی توان درس را پاس کرد. اما در سایر دانشگاه ها، استادان جزوه می دهند و از همان تدریس خودشان سوال می آید. گاهی یک ترم می گذرد، ولی دانشجو حتی یک کتاب هم نمی خرد...» با این احتساب، بسیاری از دانشجویان تلاش می کنند با خرید کتاب های استوک، از هزینه های جانبی تحصیل در پیام نور تا حدی بکاهند. این صرفه جویی فقط به کتب درسی محدود نمی شود؛مانند انواع کتاب های مرجع برای آزمون های فنی و حرفه ای، آیین نامه رانندگی، لغت نامه ها، کتاب های آشپزی و حتی ژورنال های به روز خیاطی و بافتنی که همگی با نرخی بسیار کمتر از قیمت روی جلدشان به فروش می رسند.
از کتب کمیاب تا عتیقه های نایاب
با این همه، بخش بزرگی از این بازار در انحصار آثار ادبی قدیمی است که عمده آنها دیگر تجدید چاپ نشده اند. «بهای» این کتاب ها عموما به ریال یا گاهی به «قران» است و رقمش آنقدر پایین، که وقتی آن را می بینی ناخودآگاه لبخندی هم به دنبالش می آید. در وهله اول، شاید به نظر برسد بازار فروش این قبیل کتاب ها بی در و پیکر است و فروشنده ها تا جایی که جا داشته باشد، نرخ ها را بالا می پرانند. چراکه چاپ جدیدی در کار نیست تا به نسبت آن بتوان رقمی را تعیین کرد. پس هرچه خریدار خواهان تر، قیمت هم بیشتر. اما واقعیت امر، چیز دیگری است. آقای عسگری یک کتابخانه شخصی در آلمان دارد و از زمره کتابخوانان حرفه ای به شمار می آید. به گفته او، در بسیاری موارد، از روی کتاب های قدیمی کپی رنگی می گیرند و صحافی می کنند که به عقیده وی روش خوب و کم هزینه ای برای تکثیر این آثار است. قدر مسلم اینکه در مقایسه با چاپ اصلی ارزانتر هم هستند. گاهی اوقات مجموعه ای از آثار یک ناشر خاص کمیاب اند که طبیعتا روی قیمت کتاب اثر افزایشی دارد؛ مثل انتشارات «فرانکلین» که به «کله اسبی» هم معروف است.در این میان، برخی نسخ خطی یا سنگ چاپ نیز در گوشه و کنار این بازار یافت می شود. این قبیل آثار بیشتر از آنکه کتاب به شمار بیایند، عتیقه اند و بر همین اساس نرخشان هم نجومی است. برای نمونه دو جلد کتاب به زبان روسی که به ادعای فروشنده، چاپ سال 1882 میلادی است و «واقعا موزه ای»! به قیمت دو میلیون تومان فروخته می شود. البته گاهی فروشنده نرخ مقطوعی نمی دهد و کتاب ها به بالاترین قیمت پیشنهادی به فروش می رسند. نکته آن است که در این بخش از بازار، یا خریدار، خود باید از کار کتب قدیمی سر درآورد، یا از کارشناسان این حوزه مشورت بگیرد، وگرنه به جای یک اثر ادبی کهن، کلاهی بس گشاد عاید خریدار می شود.
پاتوق های حقیقی و مجازی کتاب
هر شهری برای خودش جاهایی دارد که می توان لای انبوهی از انواع کتاب لولید و هر آنچه را که در پی اش هستی، به راحتی یافت. مثل خیابان انقلاب تهران. اینجا، در مشهد، همه جور کتاب را در یک مکان خاص نمیتوان پیدا کرد. از انتشارات جهاد دانشگاهی تا بازارچه گلستان و چندین کتابفروشی بنام در چهار راه دکترا، هر کدام سهم خودشان را در این بازار دارند. اما وقتی صحبت از کتاب دست دوم می شود، اولین جایی که در ذهن همگان نقش می بندد، پاساژ «مهتاب» است. پاتوقی قدیمی که عمدتا در حوزه کتب درسی فعالیت می کند و در آن مغازه های خرید و فروش کتاب استوک زیادی دیده می شود. برخی از آنها جزو پیشگامان این عرصه بوده اند و گستره کارشان روز به روز وسعت می گیرد. در طبقه منهای یک پاساژ، یک مغازه است که صاحب خوشرویی دارد و البته حوصله برای سوال و جواب کردن. به نظرش، اوضاع بازار کتاب اصلا خوب نیست و این طرح های «چپ و راستی» که برای تشویق مردم می گذارند، چندان موثر نمی افتد. او کنایه ای هم به جریان بن کتاب نمایشگاه می زند: بنی که یکبار در سال داده می شود به درد نمی خورد، یک بن 100 هزار تومانی می رود بازار سیاه و 70 یا حتی 60 هزار تومان فروخته می شود...» به عقیده او، بن کتاب باید در طول سال و در چند نوبت به قشر علمی جامعه داده شود تا هم برای آنان به صرفه باشد و هم برای فروشندگان.در این اثنا، آقای جوانی یک لغت نامه انگلیسی روی پیشخوان می گذارد و قیمتش را می پرسد. وقتی رقم را می شنود با اخم می گوید: «فقط 7 [هزار] تومان از نو آن کمتر می دهید. من که می دانم شما نصف قیمت نو هم از صاحبش نخریده اید...» و پس از کمی چانه زدن کتاب را می خرد. به دنبالش روانه می شوم و او را به حرف می گیرم. می گوید خودش قبلا چند سری کتاب تمیز و نو را به این مغازه ها فروخته است ولی اصلا راضی نبوده. به نظرش آنها «خیلی بی انصاف» اند و گاهی به یک سوم قیمت روی جلد هم کتاب را برنمی دارند. او معتقد است اگر کسی وقت و جای کافی داشته باشد، بهتراست با آگهی دادن در فضای مجازی کتاب هایش را بفروشد.
یک جستجوی ساده در اینترنت، ده ها سایت و وبلاگ را برای فروش انواع کتاب و جزوه و وسایل آموزشی جلوی چشم آدم ردیف می کند. هرکدام شکل و شمایل خودشان را دارند و البته قوانین مخصوص به خود. عضویت در برخی سایت ها که به طور تخصصی در حوزه کتاب فعالند، کاملا الزامی است. بعضی شان برای آگهی از فروشنده پول می گیرند که رقمش به قیمت کتاب ها بستگی دارد. مثلا در سایت «یوزد بوک»، هزینه آگهی برای فروش کتاب تا سقف 5 هزار تومان، 190 تومان و برای فروش بیش از 500 هزار تومان، 10 هزار تومان است. البته اگر فروشنده پشیمان شد، این مبلغ به او بازپرداخت می شود. سایت های دیگری هم هستند که برای خرید و فروش همه چیز آگهی می پذیرند و نیازی به عضویت در آنها یا پرداخت هزینه نیست. همچنین، امکان تعویض کتاب با هر آنچه که مورد نیاز فروشنده است، وجود دارد. در میان این تبادلات کالا به کالا، موارد جالبی هم دیده می شود. مثلا آگهی مربوط به مجموعه کتاب های داستانی «تن تن و میلو» که به گفته فروشنده 80 هزار تومان قیمت دارد و او می خواهد با «پلی استیشن 1، بدون دسته» معاوضه کند، یا ده ها جلد کتاب کمک درسی از چند ناشر معروف که تمام جزوه ها و آزمون ها اشانتیون هستند و فروشنده همه را با « جوجه کوتوله از هر رنگی به جز فیشر» و یا «جوجه لوتینو» عوض می کند. او تاکید کرده است که با چیز دیگری معاوضه ندارد «*فقط* جوجه».
در عین حال، هستند کسانی که ایده های خوبی به نفع جیب خریدار در چنته دارند. مثل «اجاره کتاب های درسی به دانش آموزان آن هم با تحویل کتاب در منزل». البته هرچه تلاش کردم با صاحب این طرح تماس بگیرم و درباره شرایط آن صحبت کنم، توفیقی حاصل نشد. ولی در عوض، فروشنده ای را یافتم که به مناسبت ماه شعبان، کتاب های کودک را با 40 درصد تخفیف می فروخت، با تحویل رایگان در مشهد. قیمت های روی جلد عموما 2500 تومان بود که با تخفیف 1500 تومان در می آمد.