فرازهایی از زندگانی همسر نیکوکار شاهرخ گورکانی
تعداد بازدید : 158
گوهرشاد بیگم؛واقف فراموش شده
نویسنده : جواد نوائیان رودسری info@khorasannews.com
گوهرشاد بیگم را بیشتر با نام مسجد جامع گوهرشاد میشناسیم؛ بنایی فاخر، زیبا و مشحون از خاطرات تلخ و شیرین که ساخت آن در سال 821 (هـ.ق) آغاز شد و اتمام آن، 11 سال طول کشید. با این حال، شاید کمتر کسی بداند که این بانوی خیراندیش و هنرپرور، بانی بناهای بسیاری در کشور همسایه ما، افغانستان بوده است؛ بناهایی که در زیبایی و معماری، کم از مسجد جامع گوهرشاد مشهد ندارند. در پرتو نیت خیرخواهانه گوهرشادبیگم، مسجد جامع هرات که کهنترین مسجد این شهر است، بازسازی شد و معماران چیرهدستی همچون «قوامالدین شیرازی» به زیبایی و موزونی بنای آن، همت گماشتند.
هرات؛ کانون درخشان هنر در عصر تیموری
هرات در دوره تیموریان، به اوج عظمت و شکوه رسید. پس از یورشهای مکرر تیمور و ویرانی بخشهای مهمی از جهان اسلام، جانشینان او رویکردی غیر از رویکرد سَلَف خود در پیش گرفتند. شاهرخ، فرزند چهارم تیمور که در زمان حیات وی به حکومت بخشهایی از خراسان رسیده بود، پس از مرگ پدر، دیگر مدعیان سلطنت را کنار زد و توانست حکومتی مقتدر به وجود آورد. او هرات را به پایتختی برگزید و به تدریج، دیگر متصرفات تیمور را، از سمرقند تا تبریز، ضمیمه قلمرو خود کرد. شاهرخ، با وجود خشونتهای فراوانی که برای استحکام قدرتش به خرج میداد، مردی هنردوست و هنرپرور بود و این خصیصه، با وجود همسر خیراندیشی مانند «گوهرشادبیگم»، در او تقویت میشد. به این ترتیب، در نیمه دوم دوران حکومت شاهرخ و در پی آرامش نسبی اوضاع و تحکیم پایههای قدرت وی، ابتدا خراسان و سپس، دیگر نواحی ایران، دوران ویرانی را پشت سر نهاد و رو به آبادانی گذاشت. هرات، پایتخت شاهرخ، به مهد هنر جهان اسلام تبدیل شد. هنرمندان برجستهای از اقصی نقاط جهان اسلام، به دربار سلطان هنردوست و هنرپرور هرات روی آوردند. حاصل تجمع این افراد در پایتخت شاهرخ، رونق هنر و صنعت در این شهر بود؛ طوری که بعدها، سبک هرات، به الگویی در عرصه نقاشی و دیگر هنرها تبدیل شد.
کارنامه بانوی نیکوکار
همسر خردمند و خیراندیش شاهرخ، از موقعیت به وجود آمده در هرات، نهایت بهره را بُرد. گوهرشادبیگم که فرزندانش، یعنی اُلُغبیگ و بایسنقر، خود از نامداران علم و هنر محسوب میشدند، به عمران و آبادانی مُلک همت گماشت. او که دلبستگی ویژه ای به مشهد و حرم مطهر حضرت ثامنالحجج(ع) داشت، تصمیم به ایجاد مسجد جامع بزرگی در این شهر گرفت. برخی معتقدند که علت علاقه گوهرشادبیگم به مشهد، قرار داشتن مدفن مادرش، «بانو خانزاده بیگم» در این شهر و حرم مطهر امام رضا(ع) بوده است. با این حال، فارغ از دلیل گوهرشادبیگم برای علاقهمندی به مضجع شریف رضوی، این اشتیاق ثمره های پرباری برای مشهد در پی داشت و باعث رونق روزافزون آن شد. به نوشته «مدرس رضوی» در «روزشمار تاریخ مشهد»، در مراسم افتتاح مسجد گوهرشاد مشهد، شاهرخ شخصاً حضور پیدا کرد و این امر، نشان از مهم بودن اقدامات گوهرشاد بیگم در منظر شوهر اوست. اقدامات این بانوی خیراندیش، اطرافیان او را هم به عمران و آبادانی مشهد تشویق کرد. نمونه بارز این افراد، «بانو پریزاد»، ندیمه گوهرشاد بیگم بود که «مهدی سیدی»، به استناد متون تاریخی، در کتاب «سیمای تاریخی و فرهنگی شهر مشهد»، وی را از احفاد و نوادگان «ربیع بن خثیم»، مشهور به «خواجه ربیع» دانسته که مزارش در مشهد، از دیرباز مورد احترام مردم خراسان بوده است. «بانو پریزاد»، به تبعیت از گوهرشادبیگم، طرح ایجاد مدرسه علمیهای را در مجاورت مسجد گوهرشاد و حرم مطهر امامرضا(ع) ریخت که به «مدرسه پریزاد» معروف شد و هنوز هم در حرم مطهر، از ورودی کفشداری 13 در بست شیخ بهایی، میتوان به درِ ورودی آن رسید و از مشاهده معماری زیبا و موزون آن، لذت برد.
میراث گوهرشاد در هرات
همان طور که اشاره شد، اقدامات عمرانی و خیراندیشانه گوهرشادبیگم، به مشهد محدود نبود. او در هرات نیز، بناهای مُعظَمی بنا کرد که با وجود بحران و جنگ در دورههای بعد، همچنان باقی مانده است و زیبایی خود را به رخ بازدیدکنندگان میکشد. یکی از این بناهای زیبا، افزون بر مسجد جامع هرات، بنای آرامگاه گوهرشاد بیگم است که با وجود آسیبهای فراوان ناشی از اقدامات انسانی و حوادث طبیعی، هنوز وقار و شکوه خود را حفظ کرده و گنبد کنگرهدار آن که میراث معماری عهد تیموری است، خودنمایی می کند. گوهرشادبیگم، برای حفظ و نگهداری بناهای ارزشمندی که به همت او پدید آمد، موقوفات ارزشمندی تعیین کرد. گستره موقوفات گوهرشاد بیگم که امروزه در سه کشور ایران، افغانستان و ترکمنستان پراکنده است، وی را به یکی از واقفان بزرگ تاریخ اسلام و ایران تبدیل کرده است. با این حال، یادگاریهای همسر نیک اندیش شاهرخ در افغانستان و به ویژه شهر هرات، این روزها حال و روز خوبی ندارد و به شدت نیازمند رسیدگی است. جا دارد، نهادهایی مانند آستانقدس رضوی، برای پاسداشت یکی از برجستهترین واقفان تاریخ ایران، قدمی بردارند و با ترمیم یادگاریهای وی در هرات و دیگر نقاط افغانستان، ضمن تکریمِ تلاشهای مجدّانه گوهرشاد بیگم در راستای اعتلای فرهنگ و هنر اسلامی ایرانی، بار دیگر، ارزش نهاد وقف در جامعه اسلامی را به تمام کسانی که میتوانند در این عرصه فعالیتی داشته باشند، یادآوری کنند. همچنین، شایسته است شهرداری و شورای اسلامی شهر مشهد و دیگر شهرهای بزرگ ایران، با نام گذاری خیابانی به نام «گوهرشاد بیگم»، یاد این بانوی خیّر را گرامی بدارند و همزمان، ماندگاری وقف و صدقه جاریه بودن آن را، به همگان تذکر دهند.
وقف نامه ماندگار
وقف نامه گوهرشادبیگم، قدیمی ترین وقف نامه مال غیرمنقول در آستان قدس رضوی است. او در این وقف نامه مفصل، رقبات و روستاهای فراوانی را وقف امور خیریه و نگهداری اماکن متبرکه کرده است که بسیاری از این موقوفات همچنان فعال اند و درآمد آن ها، مطابق نظر واقف، هزینه میشود. طبق مندرجات پایگاه اطلاع رسانی آستان قدس رضوی، گوهرشاد بیگم در وقف نامه خود، درآمد موقوفات ارزشمندش را به این مصارف اختصاص داده است: «1- از مجموع درآمد رقبات، یک عشر، حقالتولیه متولی، 2- یک عشر دیگر برای کارکنان و ضابطان و عمال و معمار بقاع، 3- مابقی درآمد صرف عمران و آبادی مسجد گوهرشاد شود، 4- مازاد درآمد بر ارباب وظایف که در ذیل اشاره میشود: الف- وظیفه(مستمری) امام جماعت نمازهای پنجگانه، سالیانه100/1 کپکی(واحد پول آن دوره) و 20 خروار گندم؛ ب - وظیفه خطیب، سالیانه مبلغ 100 کپکی نقد و مقدار 10 خروار گندم؛ ج- وظیفه مصدر مأمور انجام کار (گماشته) و وظیفه معرف خوشخوان که روز جمعه و دوشنبه هر هفته، یک جزء یا بیشتر قرآن بخوانند برای واقفه(منظور گوهرشاد است) نقد کپکی و پنجاه خروار غله بالمناصفه؛ د- وظیفه حُفّاظ خوشخوان که در روز جمعه و دوشنبه هر هفته، یک جزء یا بیشتر قرآن بخوانند، سالیانه مبلغ 2100 کپکی و 50 خروار غلّه بالمناصفه؛ هـ - وظیفه مؤذنان، سالیانه نقد مبلغ 600 کپکی و 62 خروار غلّه بالمناصفه؛ و- وظیفه فراشان، سالیانه نقد مبلغ 1600 کپکی و بیست خروار گندم و جو.»گوهرشاد بیگم، عمری نسبتاً طولانی داشت. او سالها پس از مرگ شاهرخ زیست و سرانجام در جریان قیام «ابوالقاسم بابر»، از نوادگان تیمور، در روز 9 رمضان سال 861 (هـ.ق)، در 81 سالگی به قتل رسید و در کنار شوهرش، شاهرخ و پسرش، بایسنقر که خط وی زینتبخش گنبد فیروزهای مسجد گوهرشاد مشهد است، به خاک سپرده شد.