گروه ادب و هنر- بیستمین نشست از درس گفتارهایی درباره سنایی با موضوع «هفده نامه از سنایی» با سخنرانی دکتر بهرام پروین گنابادی (استاد دانشگاه و پژوهشگر) در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد. پروین گنابادی در مقدمه بحث خود به تاریخ نامه نگاری و ترسل در ایران اشاره کرد و گفت: «ما تا قرن ششم کتاب یا چیزی که راجع به دبیری مکتوب باشد، نداشتیم و الان یکی یکی پیدا می شود، مثلا کتاب «چهار مقاله» که نگاهی به چهار علم شاعری، دبیری، طب و نجوم دارد و آن ها را از دید حکومتی نگاه می کند. این کتاب با بیان حکایات گزیده و با ذهنی داستانی ما را با دبیری و دیوان رسالت آشنا می کند. شاید کسی که هنر نویسندگی نداشت با یاد گرفتن این ریزه کاری ها می توانست، نامه های بسیار درخشانی مخصوصا نامه های دولتی که آن را «سلطانیات» می نامیدند، بنویسد.»
دستورالعمل نوشتن نامه ها در قدیم
به گزارش ایبنا، وی ادامه داد: در قدیم دستورالعملی برای نوشتن نامه ها وجود داشته است که برای هر نوع نامه باید از یک نوع آیات قرآن استفاده می شد. در واقع آیه ای که در بالای نامه آورده می شد، برائت استهلال نویسنده نامه بود. مثلا استفاده از عبارت «انا لله و انا الیه راجعون» در بالای نامه، گیرنده را متوجه خبر فوت یک نفر می کند. این شیوه برای «سلطانیات» است. برای «اخوانیات» هشت موضوع نظیر عبادت، عیادت، تسلیت، تبریک، شکوه و شکایت و تقاضاهای مختلف تعیین می کنند. از این جا «سلطانیات» و «اخوانیات» در برابر همدیگر قرار می گیرند.
ساختار «اخوانیات» دقیقا منطبق بر ساختار قصیده است
سخنران نشست با بیان این که «اخوانیات» ساختار کاملا متفاوتی با «سلطانیات» داشته و برداشت ما از برخی عبارت ها در لابه لای کتاب های بلاغت و ترسل این است که امتیازی که به نویسنده می دهند بسته به میزان هنر و تبحر او در «اخوانیات» است، افزود: «اخوانیات» ساختاری دقیقا شبیه به قصیده داشته است. یعنی ابتدا تشبیب گفته می شد، بعد مقدمه ای داشت که به آن «شرح اشتیاق» می گفتند که در آن باید هنرنمایی می کردند. نثر به کار رفته در این جا، به شعر پهلو می زند. بعد از آن چیزی که می خواسته یا تقاضایی را که داشته بیان و بعد از آن دعایی می کرده و نامه را به پایان می رسانده است. این ساختار دقیقا منطبق بر ساختار قصیده است و علت آن هم قدرت حاکم بر روزگار است.
اولین سند درباره خیام در مکاتیب سنایی
پروین گنابادی ضمن تعریف جریان نامه سنایی به خیام، افزود: در نامه سنایی به خیام که به منظور استمداد برای رهایی از تهمتی که به او زده شده، نوشته شده است، وی ابتدا دو یا سه صفحه قلم فرسایی می کند و با یک انشای جالب شما را به جایی می رساند که می خواهد حرفش را بزند. این که چرا برای گفتن یک حرف ساده و یک جمله کوتاه این قدر تعارف می کردند، به همان ساختار قدرت برمی گردد.
وی ادامه داد: بخش کوچکی از این 17 نامه سنایی، سلطانیات، بخشی، اخوانیات و در کنار این ها نامه هایی است که در آن تقاضا دارد. یک ژانر یا نوع ادبی از قرن پنجم به بعد در ادبیات فارسی به وجود می آید که در یک جا استاد شفیعی کدکنی آن را «ملتمسات» نام گذاشته است.
شعر، عزیزترین رسانه فرهنگی ما بوده است
پروین گنابادی در ادامه افزود: ما در طول تاریخ ادبی مان همیشه به شعر اهمیت می دادیم. در گذشته برخلاف الان که موسیقی بار شعر را بر دوش می کشد، شعر به کمک موسیقی می آمده و بار موسیقی را به دوش می کشیده است. شعر عزیزترین رسانه فرهنگی ما بوده ولی در کنار آن نثر این گونه نبوده است. این احترام و عزتی که ما به شعر گذاشته ایم، باعث شده که نثر نویسان ما تلاش کنند جایگاهی برای نثر فراهم کنند که همان عزت شعر را داشته باشد و همین موضوع سبب شده است که ما نثر فنی داشته باشیم و نثر را به شعر نزدیک کنیم. سنایی هم درگیر این موضوع است که نثر را همپای شعر کند که البته این کار هنر می خواهد.
نثر فنی «مکاتیب سنایی» شبیه به «کلیله ودمنه» است
سخنران نشست، در جمع بندی جلسه اظهار کرد: نامه های سنایی به با این که سعی می کند نثر را به شعر نزدیک کند و غیر طبیعی باشد، باز هم از خاقانی طبیعی تر است. فنی بودن نثر آن شبیه «مرزبان نامه» نیست و بیشتر به «کلیله و دمنه» شبیه است. برخلاف متون ادبی دیگر که زبان آن دیر به دست می دهد، زبان نامه های سنایی از نامه دوم به بعد برای مخاطب رام می شود و با آن انس می گیرد.