دوشنبه شب مستند سیاسی «قائم مقام» از شبکه مستند سیما به روی آنتن رفت؛ اثری که از زمان رونمایی در اواسط سال گذشته، بحث های زیادی را در میان سیاسیون و رسانه ها به راه انداخته و هجمه های زیادی هم به خود دیده است. مستند «قائم مقام» به کارگردانی سیدمحمدعلی صدری نیا به زندگی سیاسی آیت ا... منتظری می پردازد. با بررسی این اثر همراه ما باشید:
در سال های اخیر اشتیاق به تماشای مستند پس از تولید Docudrama یا همان مستند داستانی «آخرین روزهای زمستان» و تأثیر اجتماعی آن افزایش چشمگیری داشت. خواه ناخواه
فیلم سازان هم با دیدن این تأثیر سراغ تولید آثار جدید می روند و الحق مستندهای اثربخشی هم در این سال ها تولید شده است.
مستند "قائم مقام" فارغ از جنجال های سیاسی و جناحی پیرامون آن از چند جهت واقعا ارزش دیدن داشت و دارد، به گونه ای که پس از اعلام پخش آن در تلویزیون خیلی ها منتظر دیدن آن بودند حتی شاید برای دومین بار.
اول آن که این مستند روایتی دقیق، تا حدی منصفانه (نه کاملا بی طرفانه)، بدون پیش داوری های افراطی، جامع و کامل از یک برهه تاریخی حساس و یک شخصیت بسیار مهم در تاریخ انقلاب است، که همواره در هاله ای از ابهام قرار داشت و کمتر درباره او و آن دوران صحبت می شد.دوم آن که به جای خواندن چندین جلد کتاب درباره قائم مقام رهبری، می توان با دیدن این مستند نه کاملا ولی تا حد زیادی با سیر اتفاقات آن زمان آشنا شد و حتی می توان آن را به عنوان یک فرصت مطالعاتی در نظر گرفت. سوم آن که این روایت 100 دقیقه ای خستگی آنچنانی در مخاطب ایجاد نمی کند، بلکه اتفاقا هر لحظه گرهی جدید ایجاد و خود آن گره را هنرمندانه باز می کند. نا گفته نماند که روایت رفت و برگشتی این مستند بر جذابیت آن افزوده است.
چهارم آن که به چند شبهه مهم تاریخی که تاکنون کمتر به آن ها پرداخته شده است نیز پاسخ می دهد.
سیدمحمود رضوی تهیه کننده سینما درباره مستند «قائم مقام» نوشته است: «قائم مقام» یکی از آن آثار تاثیرگذار و خوش ساخت است که چند هفته قبل به تماشای آن نشستم. احتمالاً توقع شما از من اظهارنظر درباره جنبه های هنری و فنی اثر است، اما خودم ترجیح می دهم به جنبه های دیگری از قوت های این اثر اشاره کنم و در ایام جشنواره سینما_حقیقت همراه با شما چشم انتظار نظر داوران این جشنواره درباره آن باشم.
تاریخ انقلاب اسلامی مقاطع و شخصیت های جذاب، مهم و پیچیده فراوانی دارد که حال پس از حدود 40 سال، این امکان وجود دارد که فارغ از فضاها و فشارهای سیاسی و اجتماعی درباره آن سخن گفت و یقیناً هر فیلم ساز از منظر و از زاویه دید خود موضوع خود را روایت می کند و نمی توان از وی توقع داشت علایق خود را در اثر دخیل نکند؛ اما می توان توقع داشت که فیلم ساز برای روایت خود سخنان همه صاحبان تفکر را فارغ از نزدیکی یا دوری به نظر فیلم ساز، بشنود و امکان بیان نظرات را برای آن ها فراهم کند.
در سال های اخیر که فیلم سازان جبهه انقلاب اسلامی سراغ سوژه های سیاسی در تولید مستند رفته اند بیشتر روایت خویش را از کلام هم نظران خود به تصویر کشیده اند و از منظر جامعیت مخاطب و قدرت جذب مخاطب، دچار نقصان بوده و صرفاً با طبقه هم نظر خویش همراه شده اند و طرف مقابل نظر فیلم ساز نیز صرفاً به منظور نقد اثر و با ذهن بسته به تماشای اثر آن ها می نشیند و اثرگذاری خود در بخشی از جامعه را از دست می دهد؛ اما سازندگان «قائم مقام» خلاف رویه های معمول عمل کرده و سراغ همه صاحب نظران رفته و علاوه بر ساخت مستند، امکان گفت وگو را با صاحب نظران دیگر جناح سیاسی غیر همفکر خود فراهم کرده اند؛ قدمی مهم که شاید زمینه ساز گفت وگوها درباره اختلاف نظرهای دو جریان با یکدیگر باشد.
غنای تحقیقاتی اثر، دیگر شاخصه مهم «قائم مقام» است تا حدی که تاکنون مخالفان آن نیز نتوانسته اند بخش تحقیقاتی آن را زیر سؤال ببرند. با آغوش باز و روی خوشی که سازندگان اثر نسبت به نقد آن دارند، پیشنهاد می کنم همه آن کسانی که حتی نسبت به اثر ذهنیتی دارند، به تماشای آن بنشینند و بعد از آن به نقد آن اقدام کنند.
یک مستند باانصاف
«قائم مقام» بی طرفانه نیست. اساسا بی طرفانه ساختن هیچ فیلم و اثری جز وهم و خیال نیست، مستند طرفش مشخص است و پیامش آشکار. صادق فرامرزی فعال رسانه ای با بیان این مطلب، درباره مستند «قائم مقام» نوشت: اگر جای بی طرفی و با طرفی بخواهیم بی انصافی و با انصافی را بگوییم قضیه فرق می کند. «قائم مقام» روایتی منصفانه از کسانی است که طرف مرحوم منتظری نیستند... مهم ترین شاهد این ادعا آن است که مخالفان اثر به جای نقد و رد جز به جز آن فحش و تهمت را نثار به کل اثر می کنند.
«قائم مقام» تکامل روایتگری سینمای مستند است. جای حکم کردن حکایت می کند، روایت های کم اعتبار را وارد داستان نمی کند، سوژه اش شخص است اما روایت را شخصی نمی کند. هیچ کجای اثر پیازداغ چیزی را زیاد نمی کند، شاید خلاصه اش آن باشد که شخصیتی معاصر را به چالش می کشد اما فحش سیاسی نمی دهد!
«قائم مقام» برخلاف همه سروصداها افشاگری بزرگی نمی کند اما به شدت پسندیده می شود. علت این یکی را فراتر از سازندگانش می دانم. «قائم مقام» به آرشیوهایی که سال ها پشت درهای بسته ای که محل اجتماع گردوغبار بوده اند تا حدودی دسترسی یافته. برای این مورد بیش از داخل نشینان باید ممنون شبکه «من و تو» بود که با ضربه کاری مستند «انقلاب 57» مسئولان را از خواب پنهان نگه داشتن آرشیوها بیدار کرد. این روزها تصاویر مهم تر از کلمات شده اند و همین تصاویر است که می تواند روایت زندگی مرحوم منتظری را بدون اتم شکافی در میان اسناد جذاب و دلنشین کند.
مخلص کلام آن است که «قائم مقام» اثری خوب است اگر ادامه پیدا کند، اگر به جای سکوت های معنادار به ده ها پرونده ناتمام این چهل سال شهامت برای آزاد گذاشتن راه پژوهش برای پرونده هایی که دیگر معذوریت امنیتی ندارند باز شود.