مروری بر مناسبات آبی ایران و افغانستان
آن طور که کارشناسان می گویند: نگاه دولت افغانستان به آب، بهعنوان یک منبع هیدروکربنی است و در نگاه طبیعی ازنظر دولتمردان افغانستان، آب در حکم نفت است و دولت باید بخشی از هزینههای خود را از طریق فروش آب به همسایگان تأمین کند. در همین زمینه افغانستان تاکنون امتیازهای زیادی از ایران بابت اجازه ورود آبهای رودخانه گرفته است. تنها در یک مورد در دهه ۱۳۵۰، دولت ایران ۲ میلیارد دلار کمک مالی به افغانستان انجام داد.
تاریخچه مشکلات آبی بین دو کشور قدمتی بهاندازه تأسیس کشور افغانستان دارد که در این میان قراردادها و معاهده هایی مختلف تاکنون میان دوکشور به امضا رسیده است. خبرگزاری مهر درباره این موضوع چندی قبل گزارشی را منتشر کرده که در آن جزئیات این توافق ها و مذاکرات و چالش های آن ذکر شده است . در بخشی از این گزارش آمده است:
رهبران سیاسی افغانستان از آغاز قرن بیستم استفاده از آب هیرمند را «حق انحصاری» افغانستان دانستهاند درحالیکه طبق حکمیت گلداسمیت (۱۲۸۵/ ۱۸۷۲) مرزهای دلتای هیرمند روی شاخه اصلی رود بود. گذشته از این حکمیت اسمیت غیر عادلانه توصیف میشود، زیرا تنها یکسوم حقابه رود هیرمند را بهطرف ایرانی اختصاص داد.
باوجوداین افغانستان در دورههای «ثبات سیاسی» خود از دادن همان حقابه اندک نیز خودداری کرده است.ایران در سال ۱۹۷۲ دو میلیارد دلار برای طرح توسعه افغانستان در نظر گرفت که این مبلغ در حقیقت در ازای ۴ مترمکعب اضافه آب در ثانیه به افغانستان پرداخت میشد.
پس از کودتا علیه ظاهر شاه در ۱۳۵۲ بیثباتی افغانستان را فراگرفت. ولی درنهایت در خرداد ۱۳۵۶ دولت جمهوری افغانستان نیز این معاهده را «لازمالاجرا» دانست.بااینوجود به دنبال کودتاهای پیدرپی در افغانستان و مسائل بیشمار داخلی آن کشور، موجی از ابهام سیاست کلی افغانستان را در این خصوص در برگرفت. در دوره طالبان مسیر رود هیرمند به روی ایران بستهشد. این سیاست پس از سقوط طالبان حفظ شد. درنهایت باید تأکید کرد که «آخرین اراده» دوطرف در خصوص آب هیرمند، مربوط به قرارداد منجر به کمیسیون دلتا است.پیروز مجتهدزاده محقق و کارشناس مسائل و مطالعات سیاسی معتقد است، مشکل اصلی ایران و افغانستان از آن جا آغاز شد که رهبران سیاسی افغانستانِ تحت حمایت استعمار بریتانیا در اوایل قرن بیستم رودخانه هیرمند را یک رودخانه داخلی فرض کردند و هرگونه استفاده از آب آن را «حق انحصاری» خود دانستند.اظهارات مقامات بلندپایه افغانستان گویای بخشی از سیاست جدید ژئوپولیتیکی افغانستان در قبال ایران از طریق اهرمهای متعدد آبی است. بهطوریکه میتوان نام سیاست «آب در برابر مهاجرین» به آن اطلاق کرد.
به گزارش خبرگزاری مهراگر دولت ایران برای حل معضل مهاجران اقدام نکند، کابل هم نیازی نمیبیند تا به خواستهای ایران درباره «حقابه» ایران ترتیب اثر دهد. این گزارش این طور نتیجه گرفته است،به هر روی افغانستان به رودهای هیرمند و هریرود بهعنوان یک ابزار سیاسی نگاه میکند و دکترین سیاست خارجی خود در قبال ایران و پاکستان را بر این مبنا قرار داده است.