سن ما که قد نمی‎دهد ولی می‎گویند قهوه‎خانه‎ها زمانی رواج و رونق داشتند. بعضی‎ها محل قرارومدار شاعرها و نویسنده‎ها بودند؛ بعضی‎های‎ دیگر پاتوق پیشه‎ورها و صنوف مختلف. نقال و قصه‎گو، هنرپیشه و خیمه‎شب‎باز، آوازخوان و نوازنده دوره‎گرد می‎رفتند و می‎آمدند. پیر و جوان دورهم می‎نشستند به حرف زدن و چای خوردن. بچه‎ها هم موقع نقل گفتن و شاهنامه‎خوانی، به‎جای نگاه کردن از پشت شیشه، اجازه حضور پیدا می‎کردند. همین‎که دنیا کم‎کم نو شد، قهوه‎خانه‎ها بوی کهنگی ‎گرفتند. پرده‎های نقاشی‎شده بی‎ارج‎وقرب شدند و قصه‎های شاهنامه، حوصله‎سربر. جوان‎های دنیای نو البته بی‎جاومکان نشدند؛ کافی‎شاپ‎ها از هر کنج و سوراخی سربرآوردند. این پا به ‎سن ‎گذاشته‎ها بودند که با افسوس از دست‎دادن دورهمی‎های دوستانه و سرگرمی‎های کم‎ خرج‎ تنها ماندند. قهوه‎خانه‎ها یکی ‎یکی خراب شدند و سالخورده‎ها، خانه‎نشین. حالا تک‎وتوک پاتوق‎هایی برای مسن‎ترها باقی مانده ‎است. برای پیداکردن‎شان دست به دامن دوست‎ و آشنا شدیم. به دوتای‎شان سر زدیم، پای درددل پیرمردها نشستیم و از هم پرسیدیم چرا کسی آن‎ها را نمی‎بیند؟

(* عنوان فیلمی از برادران کوئن)

آخرین دلخوشی
میدان توحید| حدود 10 صبح
در جست‎وجوی‎مان برای پیداکردن قهوه‎خانه‎های قدیمی بارها توصیه‎هایی از این دست شنیدیم؛ «قهوه‎خانه که جای خانم‎ها نیست. مبادا بروید. نمی‎ترسید؟» تصمیم‎مان را گرفته ‎بودیم ولی خب ته دل‎مان خالی شده‎بود. با تصور فضایی مخوف، وارد اولین قهوه‎خانه می شویم. چندتا از مشتری‎ها سریع جابه‎جا می‎شوند و یک میز برای‎مان خالی می‎کنند. از نگاه چپ و خیره هم خبری نیست. قهوه‎چی، سفارش چای را می‎گیرد و وقتی می‎فهمد خیال صبحانه خوردن نداریم، می‎رود پیِ کارش. 13 مرد سالخورده، گوش‎تاگوش دور میزهای سفید ساده نشسته‎اند و درباره مراسم ختم، کرایه خانه و راه‎ و رسم مملکت‎داری حرف می‎زنند. پس‎زمینه حرف‎های‎شان، صدای له کردن قند توی نعلبکی و هورت کشیدن چای و خنده‎های همراه با خس‎خس سینه است. وقتی خیال‎مان راحت می‎شود که جلب اعتماد مشتری‎ها کارِ سختی نیست، سر میزهای‎شان می‎رویم و گپ می‎زنیم.
   «این‎جا چون قدیمی است، نگه‎اش داشته‎اند وگرنه حالا برای قهوه‎خانه زدن باید 60 متر جا داشته ‎باشی. مثل این قهوه‎خانه دیگر پیدا نمی‎شود. حالا جوان‎ها می‎نشینند دور هم قلیان می‎کشند، پنهانی البته. تو همین محله چندتا خانه می‎شناسم که مخفیانه قهوه‎خانه راه ‎انداخته‎اند و فقط شناس‎ها را راه می‎دهند. خلافی در کار نیست، فقط چای و قلیان ولی خب هرکسی نمی‎رود». گوینده این جملات، قبل از معرفی کردن خودش، می‎رود.

  مردی با موهای یکدست سفید که خودش را استاد رحیم گچکار معرفی می‎کند، سر درددلش باز می‎شود: «قدیم‎ مردم تو قهوه‎خانه‎ها قصه می‎گفتند، کتاب می‎خواندند. سواد زیادی نداشتند ولی معلومات‎شان بالا بود». یک فهرست بلند بالا کتاب و قصه اسم می‎برد و با انگشت‎ دانه‎دانه می‎شمردشان که چیزی از قلم نیفتد. «حالا این چیزها فراموش شده و مردم درگیر زندگی‎شان هستند». مابین حرف‎هایش مرتب شعر می‎خواند، شعرهایی خیلی بلند. مبهوتِ حافظه‎اش هستم «یک شب آخر دامن آه سحر خواهم‎گرفت/ داد خود را زان مهِ بیدادگر خواهم‎گرفت...». ادامه می‎دهد: «قهوه‎خانه پاتوق کارمان بود، ارباب‎رجوع آن‎جا می‎آمد سراغ‎مان برای کار». باز شروع می‎کند به خواندن «صبحدم رفتم بچینم گل ز گلزار رخش/ دیدم از عکس جمالش، هر طرف بسیار گل». می‎پرسم این شعرها از کیست، جواب می‎دهد: «من خودم استاد شعرم. شاعر گمنام. شعرهایم را چاپ نکردم چون تا کلاس پنجم بیشتر سواد ندارم». استاد رحیم، دو سالی است که هرازگاهی به این قهوه‎خانه سر می‎زند. پاتوق قدیمی‎اش، قهوه‎خانه حاج‎محمدعلی را خراب کرده‎اند چون توی طرح بوده ‎است.
  صاحب قهوه‎خانه، آقای گوارشکی که هم حواسش به کار است و هم به حرف‎های ما، صدایش را بلند می‎کند: «این‎ها که می‎بینی همه‎شان بنا بوده‎اند و حالا بیکار شدند. می‎آیند این‎جا شاید کسی پیدا شود و ببردشان برای کار. آن آقا گچ‎مال است، ایشان کاشی‎کار، آن یکی معمار».

  یکی دیگر از مشتری‎ها که کنج دیوار نشسته‎است، می‏‎گوید: «قهوه‎خانه بایست باشد. من اگر این بچه‎ها را نبینم، چه کار کنم؟ کجا را دارم بروم؟ 63 ساله‎ام، از نوجوانی بنایی کردم تا همین الان. با این سن هنوز دنبال کارم. نصف روز می‎آیم این‎جا. کار باشد می‎روم، نباشد با رفقا صحبت می‎کنیم. با این‎ همه سابقه کار، 10 سال بیمه دارم و 400 تومان حقوق. اگر همین قهوه‎خانه نباشد، گوشه خانه بنشینم؟ بروم توی پارک که همه‎جور آدمی پیدا می‎شود؟».
  آقای گوارشکی، شستن استکان‎ها را که تمام می‎کند، دوباره به جمع ما می‎پیوندد: «قهوه‎خانه را از وقتی این خیابان خاکی بود، دارم. 60 سال، شاید بیشتر. اگر تو این سن‎وسال سرِ پا هستم، به‎خاطر این است که دوستانم خوب‎اند. با این‎ها می‎نشینم و بلند می‎شوم که روبه‎راهم وگرنه کاسبی‎مان که یک‎صدم شده‎ و چیزی دست‎مان را نمی‎گیرد. قبلا این‎جا تا200 نفر مشتری می‎آمد، جا نمی‎شدند».

  حرف قهوه‎چی ناتمام می‎ماند. یک‎نفر می‎زند زیر آواز. رسا و گیرا، چند بیتی از شاهنامه می‎خواند «به نام خداوند جان و خرد/ کزین برتر اندیشه نگذرد/ سپهبد چو لشکر به هامون کشید/ سپاه سه شاه و سه کشور بدید...». 60 ساله است. هر دو سه روز یک‎بار می‎آید این‎جا برای خستگی درکردن. «قدیم توی قهوه‎خانه‎ها شاهنامه‎خوانی می‎کردند. به سهراب‎کُشی که می‎رسید، قهوه‎خانه کیپ می‎شد. این‎جا هم بد نیست. بزرگ ترها می‎آیند همدیگر را می‎بینند».

  پیرمردها برای سلامتی نقال، صلوات می‏فرستند. قهوه‎چی حرفش را از سر می‎گیرد: «این‎ها از 9 و10 می‎آیند تا ظهر. بعدش ناهار بازار است. مشتری‎های ناهار، بیشتر گذری‎اند. کاسب‎های محل که پولی ندارند. طرف قسطش مانده، چکش مانده، از کجا بیاورد دیزی بخورد؟ کاسبی ما فقط خرج شکم است. قبلا روزی 50-60 ‎تا دیزی می‎گذاشتم، حالا روزی پنج‎تا، 10تا. باز هم شکر. اگر همین قهوه‎خانه نبود، باید می‎رفتیم گوشه خیابان دوز بازی می‎کردیم. این‎جا همه هم ‎سن‎ایم، دوروبرمان شلوغ است».

فراموش‎شدگان
قهوه‎خانه‎ای در مرکز شهر| ساعت 1 ظهر
وقت ناهار به قهوه‌خانه دوم می‌رسیم. دیوارهایش کاشی‌پوش است. کیپ‌ تا کیپ مردهای مسن و چندتایی هم جوان نشسته‎اند. بیشترشان انگشتر فروش‎اند. گاهی رهگذری وارد می‎شود، کمی این‎پا و آن‎پا می‎کند و دست خالی بیرون می‎رود. این‎جا جو سنگین‎تر است و نگاه‎های کنجکاو از هر طرف به سمت‎مان. چهره‎ها تکیده‎تر، لباس‎ها کهنه و وصله‎شده. دود سیگار و بوی دیزی با هم مخلوط شده‎اند. دوتا مهتابی کم‎جان روشن است. تا قبل از این تصور می‌کردیم مسن‌ترها باید بعد از سال‎ها تلاش‌، کمتر درگیر دغدغه‌های مالی باشند. به نظر می‌آمد شاید تنها چیزی که لازم دارند مکانی است برای دورهمی اما بعد از گپ‌وگفت‌با آن ها ذهنیت‎مان تغییر کرد.
   بساط بی‎رونق خوشی
علی(*) 57 ساله ‌است، می‌گوید: «من انگشتر می‌خرم و می‌فروشم». می‌پرسم برای تفریح و سرگرمی هم این‌جا میای؟ یکی از انگشترفروش‌ها که بساطش را روی میز سنگی قهوه‌خانه پهن کرده‌است، بین حرف‌مان می‌آید: «این‎ها همه زن و بچه دارن، برای امرار معاش این‌جا میان» علی می‌گوید: «از وقتی ازکارافتاده شدم میام قهوه‌خونه. هرروز اندازه‌ای که چای و صبحانه‌ بخورم میام این‎جا، بعدم تا شب هی برای کار می‌رم بیرون و برمی‌گردم. قبلا که کار داشتم هفته‌ای یک‌بار با رفقا می‌رفتیم پارکی جایی ولی الان فقط قهوه‌خونه پاتوقمه». رفیق کناردستی‌اش دیگر سوال‌وجواب‌هایم را تاب نمی‌آورد و می‌گوید: «ما از بدبختی این‎جا نشستیم، اگه پول داشتیم از خونه غذا نمی‌آوردیم، می‌رفتیم چلوکباب می‌خوردیم. این چیزهایی که می‌پرسی درد ما نیست، مکافات زندگی مردم رو بنویس».
حرف‌هایش مثل پتک می‌خورد توی سرم. دوباره قهوه‎‌خانه را برانداز می‌کنم. آن‌هایی که دست شان به دهن‌شان می‌رسد ناهار املت و دیزی می‌خورند و دیگران ساندویچ مختصری که از خانه آورده‌اند. بقیه به چای بسنده می‌کنند. از بین حرف‌های‎شان می‌فهمم اسمش رضاست. شصت‎وچندساله به نظر می‌رسد و خودش را افسر بازنشسته معرفی می‌کند. انگشترهایش را توی یک کیف طلایی‌ با در شیشه‌ای چیده‎است. رضا ادامه می‌دهد: «از 8 صبح تا 6 بعدازظهر میام این‎جا. در رو که می‌بندن ، میرم. گرونی سر به فلک کشیده. مردم شکم شون رو نمی‌تونن سیر کنن بعد بیان انگشتر بخرن؟ بچه‌هام عروس و داماد شدن. دورهم که جمع می‌شیم 19،18 نفریم. با این گرونی چطوری یک کیلو گوشت بخرم که شرمنده‎شون نشم؟»
رضا مستمری‎بگیر است اما بقیه تنها درآمدشان همین انگشتر فروشی است. تا قبل از آمدن ما، سر هرکس به کار خودش بود اما کم‌کم گپ‌مان تبدیل به بحثی جمعی می‌شود. از 18و17 نفر مشتری قهوه‌خانه تقریبا همه درگیر می‎شوند. بعضی‌های‌شان باهم پچ‌پچ می‌کنند و آن‌هایی که دل پردردتری دارند با صدای بلند شکایت می‌کنند. محمد که تازه از راه رسیده‎ است، همین‌که می‌فهمد خبرنگارم می‌گوید: «دیروز دیدم خانمی داشت با التماس پای مرغ رو کیلویی 8 تومن می‎خرید. با این قیمت‌ها چطوری میشه شکم سه تا بچه رو سیر کرد؟» قهوه‌چی با روپوش سفید چرک‌مُردش، سینی دیزی به‎دست از آشپزخانه بیرون می‌آید و یواشکی به محمد می‌گوید: «هیس! ناهارتو بخور». خودش راضی نمی‌شود راجع‌به کارش حرف بزند اما رضا می‌گوید: «این بدبخت هم از صبح تا بعدازظهر میاد سرکار و یک دقیقه هم نمی‌شینه، واسه روزی 70،60 تومن».
رضا دوباره از قیمت‎ها گله می‎کند: «هر مغازه‌ جنس اش رو یک قیمت می‌ده. پریروز پرتقال خریدم کیلویی 2500، دیروز 4500 بود، نخریدم». یکی از میز کناری، می‌گوید: «هیچ‌کس به قیمت‌ها نظارت نداره. بعد اگه من توی خیابون یک انگشتر بفروشم جریمه‌ام می‌کنن». تازه می‌فهمم چرا این همه انگشترفروش توی یک گُلِه جا چپیده‌اند. مرد میان‌سالی با کت چرم کهنه وارد قهوه‌خانه می‌شود. رضا به او اشاره می‌کند و می‌گوید: «دوساله داره می‌دوئه این‎ها از این‌جا جمع شن برن یک گوشه‌ای». حسین، ظاهرا نماینده انگشترفروش‌هاست تا جایی برای کاسبی‌شان پیدا کند. شهرداری بهشان اجازه نمی‌دهد کنار خیابان بساط کنند. قهوه‎خانه میزی 10هزار تومان می‎گیرد تا فروشنده‎ها بساط کنند. حسین می‌گوید: «چهل سال شاید هم بیشتره که ما این‎جا انگشتر می‌فروشیم. شهرداری گفته باید ما رو سامان دهی کنن و جا بهمون بدن. حرف مون به جایی نمی‎رسه. مجبوریم توی قهوه‌خونه بساط کنیم. اگه بریم بیرون مامورهای شهرداری انگشترهامون رو می‌گیرن».
(*اسم مستعار است)