جواد نوائیان رودسری – حالِ همه خیلی خوب است؛ بعد از بارش نخستین برف پاییزی در مشهد، برفی که شاید اصلاً انتظارش را نداشتیم. می‌دانید، دیگر داشتم ناامید می‌شدم از این‌که بتوانم به دختر کوچکم نشان بدهم که برف چیست و هوای برفی چه لذتی دارد. خدا را شکر که بارش برف، دلِ همه مشهدی‌ها را شاد و امیدوارشان کرد به زمستانی پربارش که ان شاءا... در راه است. وقتی به تحریریه رسیدم، با پیشنهاد یکی از دوستان، رفتم به سراغ یک موضوع تاریخی - برفی! این‌که در مشهد قدیم، با آغاز فصل سرما و شروع باریدن برف، چه می‌کردند؟ چه رسم و رسومی داشتند؟ کتاب‌ها و نوشته‌ها را زیر و رو کردم؛ در برخی کتاب‌ها، مثل «عقاید و رسوم عامه مردم خراسان» نوشته ابراهیم شکورزاده، چاپ سال 1346، اطلاعات عرضه شده، پُر بَدَک نیست. البته مقالات خوبی هم در این زمینه داریم، مثل مقاله خانم هما سعادتمند با عنوان «نگاهی به آداب و رسوم مردم مشهد قدیم در آغاز زمستان» که خیلی خواندنی است. مجموعه اطلاعات مندرج در این نوشته‌ها، در کنار آن‌چه از بزرگ ترها و برخی سفرکرده‌ها – که خدا رحمتشان کند – شنیده‌ام، دستمایه اطلاعاتی شد که در ادامه می‌خوانید و مربوط است به مشهد قدیم، مشهد 100 سال قبل. دلتان خوش و سرتان سلامت باد.

جشنواره خرید زغال؛ نوای مهربانی
سوخت عمده برای تولید گرما در مشهد قدیم، زغال بود؛ نه از نفت خبری بود و نه از گاز. به همین دلیل، زغال‌فروشی‌های حاشیه بالاخیابان و پایین‌خیابان، اول فصل سرما یا به قول مشهدی‌ها «میزون»، کار و بارشان سکه می‌شد. زغال‌ها را از بجنورد می‌آوردند؛ نه این‌که اطراف مشهد زغال تولید نمی‌شد، نه! زغال آن‌جا مرغوب‌تر و البته فراوان‌تر بود. خاکه زغال‌ها هم برای خودش قیمتی داشت. دختران مشهدی، این خاکه زغال‌ها را با آب خیس می‌کردند و خمیر آن را به شکل یک توپ کوچک در می‌آوردند و می‌گذاشتند کُنج دیوار تا خشک بشود و زمستان، سر از منقل زیر کُرسی و اُجاق در بیاورد. جشنواره خرید زغال، در پاییز شروع می‌شد؛ این‌که می‌گویم جشنواره، فکر نکنید که مثل جشنواره‌های آن‌چنانی امروزی بود و کلی دنگ و فنگ داشت، نه! مردم خیلی معمولی می‌رفتند برای تهیه زغال زمستان و خرید می‌کردند، اما حواسشان به هم بود. این وسط خانواده‌های کم‌بضاعت و بی‌بضاعت کم نبودند که باید آن سرمای سخت یا به قول مشهدی‌ها «سرمای نهنگ» را از سر بگذرانند. کسانی که دستشان به دهانشان می‌رسید، از تهیه زغال برای فقرا غافل نمی‌شدند و اصلاً، در مشهد قدیم، نذری وجود داشت به نام نذر زغال که خیلی هم پرطرفدار بود. با این حال،  هنوز افراد بی‌خانمان در معرض سختی و بحران قرار داشتند، به همین دلیل، درِ «گلخن» حمام‌ها باز می‌شد تا این بندگان خدا هم چند صباحی را از دست ننه سرما، به گرمای دلچسب گلخن حمام پناه ببرند.

شیره برف بخوریم یا اشکنه تخمِ خربزه؟!
نخستین برف که می‌بارید، بچه‌ها کاسه به دست، می‌دویدند داخل حیاط تا از آن برف‌های تمیزی که مثل امروز، دودآلود نشده‌بود، بردارند و بعد، رویش شیره توت یا شیره انگور بریزند و نوش جان کنند؛ در واقع بارش نخستین برف، آغاز فصل خوردن بستنی طبیعی بود. با این حال، «شیره برف»، تنها طعم خوشمزه مشهد قدیم بعد از بارش نخستین برف به حساب نمی‌آمد. اشکنه تخم خربزه هم در راه بود. مشهد با آن خربزه‌های معروف اطرافش که شهرت جهانی داشت، نمی‌توانست از ثمرات این محصول جالیزی در زمستان چشم بپوشد. تخم خربزه‌های لاکی شیرین را نگه می‌داشتند برای همین روزها؛ خیس می‌کردند و می‌کوبید، بعد با شیره‌ آن، اشکنه می‌ساختند و دور یک سفره می‌نشستند تا مزه خوردنش بهتر باشد و به قول قدیمی‌ها، بیشتر «به جانشان بچسبد». خورد و خوراک در شب‌های برفی، به این‌ها خلاصه نمی‌شد. آن ها که دستشان به دهانشان می‌رسید و می‌توانستند میوه و محصولی را برای این شب‌ها، در زیرزمین ذخیره کنند، موقع خوردن آن ها، در جمع کسانی که زیر کرسی می‌نشستند، کلی اطلاعات عرضه می‌کردند که هیچ‌کدام سندیت علمی نداشت! اگر در شب‌های زمستان و به خصوص شب چله، هویج، گلابی یا اَنار بخوری، تا سال دیگر، همین موقع، عقرب نیشت نمی‌زند! اگر حلوا ارده بخوری تا سال دیگر چشم درد نمی‌گیری! اگر سیرترشی بخوری دردِ مفاصلت محو می‌شود و ...!

ادبیات برفی مشهدی‌ها
برف که می‌بارید، خانه‌های مشهد قدیم پر می‌شد از شعر و افسانه یا به قول بزرگ تر‌ها «اوسنه». نشاندن بچه‌های شیطان، پای کرسی، فقط با تنقلات ممکن نبود؛ بالاخره آن ها هم تمام می‌شد و باید برای کاستن از سرعت خوردن و طول دادن شب‌نشینی تا غلبه خواب بر اطفال، فکری می‌اندیشیدند؛ قصه‌ها را پیرانِ خوش زبان، با آن لهجه شیرین نقل می‌کردند؛ قصه‌ها و افسانه‌هایی مانند «آق تَنگُلی»، «پیربُز زِنگی و کوزه شیر»، «پسرِ با کِلِّه» و «کِلاغِ خُل»! ماجرای ادبیات برفی، به این روایت‌ها و افسانه‌ها محدود نمی‌شد؛ شادی‌های کودکانه، رسم و رسوم خودش را داشت. اولین برف که می‌بارید، بچه‌ها می‌ریختند توی کوچه و شعر می‌خواندند؛ شعرهایی مثل «سِرما خُردُمُ لِرزیدُم»: « سِرما خُردُم و لَرزیدُم / به زیرِ زِمی (زمین) خِزیدُم / زمی به موُ (من) آب داد / آبه (آب را) دادُم به ناهال (نهال) / ناهال به مُو بِلکَک (برگ کوچک) داد / بِلکَکِ دادُم به بُزَک / بُزَک به مُو پِشکِل داد / پَشکِلِ دادُم به زِمی / زِمی به مُو گُندُم داد / گُندُمه دادُم آسیا ... » و این ماجرا ادامه می‌یافت تا در نهایت به دعوا با سگ و گربه منتهی می‌شد: «به سگه گُفتُم: چِخ چِخ / گفت: برو گُم‌رو کِلّهِ پِخ‌پِخ / به گُربَه گُفتُم: پیش پیش / گفت: دَمَنِت (دامنت) پورِ (پر از) نخود کیشمیش»! به این ترتیب، کودک با شادی و کلمات خوشمزه، اهمیت بارش برف و باران را می‌فهمید و به خاطر می‌‌سپرد.

باورش کمی سخت و شاید دور از ذهن باشد، اما 148 سال پیش در چنین روزی، 14 آذر سال 1253، ایران کنوانسیون مصوب 1864 ژنو و مربوط به شکل‌گیری سازمان صلیب سرخ جهانی را امضا کرد و به این نهاد بین‌المللی پیوست. نخستین تجربه ورود ایران به مجامع بین‌المللی، در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار اتفاق افتاد. با این حال، پیوستن ایران به این سازمان بین‌المللی، فقط در حد امضای عهدنامه و البته فعالیت‌های خیرخواهانه افرادی مانند دکتر امیرعلم‌خان، از پزشکان تحصیل کرده اروپا بود و عملاً تا سال‌ها، برای ورود جدی کشور به این عرصه هیچ اقدامی نشد. فعالیت‌های خیرخواهانه پزشکی مندرج در متن کنوانسیون، در دوران جنگ‌های انقلاب مشروطه ایران گسترش یافت و تیم‌های پزشکی عضو صلیب سرخ، به مداوا و درمان مجروحان دو طرف درگیری می‌پرداختند. در سال 1301ش، در پی وقوع زلزله سهمگین بجنورد، دکتر امیرعلم‌خان از احمدشاه قاجار اجازه تأسیس رسمی تشکیلات وابسته به صلیب سرخ جهانی را برای امدادرسانی به حادثه دیدگان زلزله گرفت و یادآور شد که با تأسیس این تشکیلات، می‌توان از کمک‌های خیرخواهانه بین‌المللی در این زمینه، استفاده کرد. او موفق شد نشان شیر و خورشید سرخ را به عنوان جمعیت وابسته به صلیب سرخ جهانی در ایران، ثبت بین‌المللی کند و به این ترتیب، تشکیلات وابسته به این کنوانسیون بین‌المللی در ایران، توسعه بسیاری یافت و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، در قالب جمعیت هلال احمر و هم‌راستا با کشورهای اسلامی، به یکی از پایگاه‌های اصلی تدارکات صلیب سرخ جهانی تبدیل شد. شاید بد نباشد که یادآوری کنیم در تابستان 1859م، یک تاجر سوئیسی به‌نام «هانری دونان»، شاهد نبرد سربازان اتریشی و نیروهای ایتالیایی و فرانسوی در روستای «سولفرینو»، واقع در شمال ایتالیا بود. او می‌دید که بسیاری از زخمی‌ها، بدون دریافت کمک‌های درمانی، جان خود را از دست می‌دهند، در حالی‌که اگر کمترین خدمات درمانی مؤثر در میان بود، بیشتر آن‌ها زنده می‌ماندند. وی، پس از جنگ، خاطرات خود را در قالب کتاب «یک خاطره از سولفرینو»، در سال 1862م منتشر کرد و با اشاره به چگونگی حال زخمی‌ها، پیشنهاد تشکیل مرکز امدادرسانی بین‌المللی و بدون مرز را ارائه کرد. این طرح در جریان هم‌اندیشی بین‌المللی ژنو در اکتبر 1864م، با موافقت شـرکت‌کنندگان همراه شد و کارگروه بین‌المللی صلیب سرخ با نشان صلیب سرخ و پس‌زمینه‌ سفید، شکل گرفت.

نخستین جام طلا را که باید به برنده جام جهانی فوتبال اعطا می‌شد، یک مجسمه‌ساز فرانسوی به نام «آبل لافلئور» ساخت؛ جامی با بیش از 3 کیلوگرم وزن و پایه‌ای از جنس سنگ لاجورد که 35 سانتی‌متر ارتفاع داشت. در ابتدا نام این جام را «پیروزی» گذاشته‌بودند؛ اما در سال 1946م، به افتخار ژول ریمه، بنیان گذار جام جهانی فوتبال، آن را «جام ژول ریمه» نامیدند. این جام تا سال 1970م که به دلیل سه بار قهرمانی برزیل، برای همیشه به فدراسیون فوتبال این کشور واگذار شد، دست به دست می‌چرخید و هر چهار سال یک بار، کاپیتان تیم قهرمان جام جهانی، آن را بالای سر می‌برد. با این حال، شاید خیلی‌ها ندانند که به دلیل برگزار نشدن جام جهانی، بین سال‌های 1938 تا 1950م، جام ژول‌ریمه در ایتالیا، یعنی فاتح مسابقات سال 1938م ماند.
هیتلر، با رویکرد نژادپرستانه‌ای که داشت، طالب کسب جام جهانی برای آلمان بود و حالا که به دلیل زبانه کشیدن نائره جنگ در اروپا، نمی‌توانست جام را به صورت رسمی و با مسابقه فوتبال، به آلمان بیاورد، ترجیح داد آن را از ایتالیا بگیرد و در خزانه دولت آلمان نگهداری کند؛ اتفاقی که به نوعی، توهین مستقیم به مردم ایتالیا و فوتبال قدرتمند آن بود. در آن زمان، موسولینی بر ایتالیا حکومت می‌کرد و به نظر می‌رسید که او، مخالفتی با این خواست هیتلر نداشته‌باشد، اما فوتبالیست‌های ایتالیایی و مسئولان فدراسیون این کشور، جام ژول‌ریمه را با بدبختی به دست آورده‌بودند و نمی‌خواستند این افتخار را قربانی بازی‌های سیاسی حکومت فاشیست ایتالیا کنند. خبر واگذاری جام ژول‌ریمه به آلمان، به صورت محرمانه به اطلاع اوتورینو باراسی، نایب رئیس وقت فدراسیون فوتبال ایتالیا رسید و او، در اقدامی انتحاری، به بانک محل نگهداری جام در رُم رفت، آن را گرفت و با خودش به خانه برد! او برای مخفی کردن جام، از یک جعبه کفش استفاده و آن جعبه را با مهارت زیر تخت‌خوابش پنهان کرد. نکته جالب این جاست که حکومت فاشیستی ایتالیا، باراسی را بازداشت کرد و شکنجه داد؛ اما نتوانست محل اختفای جام را پیدا کند. حتی خانه باراسی با دقت وارسی شد، اما جام را در آن‌جا پیدا نکردند. با فداکاری نایب رئیس فدراسیون فوتبال ایتالیا، جام ژول ریمه از تعرض نازی‌ها مصون ماند و در سال 1950م، به برزیلی‌ها رسید.

ماجرای جمهوری رضاخانی ناشی از شتاب و بیتابی رضاخان برای قبضه قدرت بود. یحیی دولت‌آبادی، یکی از اعضای حلقه مشاوران رضاخان پیش از رسیدن به سلطنت، در خاطراتش به این موضوع اشاره می‌کند؛ این‌که رضاخان از آن ها خواسته‌است راهی برای ساقط کردن احمدشاه و ولیعهد وی، محمدحسن‌میرزا پیدا کنند. طرح جمهوری رضاخانی با چنین رویکردی ارائه و بر تصویب آن پافشاری شد و حتی سردار سپه برای تهدید مخالفان، مدتی را قهر کرد و به بومهن رفت. با این حال، مخالفت‌ها خیلی صریح‌تر و مستحکم‌تر از آن بود که رضاخان بتواند در برابر آن مقاومت کند. افزون بر اظهار نظرهای آشکار و بی‌پرده، سیاستمداران ادیبی مانند ملک‌الشعرا بهار و میرزاده عشقی، از قریحه ادبی خود برای افشای ماهیت این جمهوری استفاده کردند. شعر «جمهوری‌نامه»، یکی از سروده‌های بسیار معروف این دوره بود که در میان مردم پخش شد و نقش بسیار مهمی در شکست خوردن طرح جاه‌طلبانه رضاخان داشت.
شعر مشهور «جمهوری‌نامه»
این شعر در 15 فروردین 1303، در روزنامه «قرن بیستم»، به مدیریت میرزاده عشقی منتشر شد و توفانی به پا کرد: «جمهوری سردار سپه مایه ننگ است / کاین صحبت اصلاح وطن نیست که جنگ است / بی‌علمی و آوازه‌ جمهوری ایران / این حرف در این مملکت امروز جفنگ است! / آزادی و مشروطیت افتاده به زحمت / این گوهر پرشعشعه درکام نهنگ است / افسانه جمهوری ما ملتِ کودک / عیناً مَثَل ملعبه شهرفرنگ است / درپرده جمهوری کوبَد دَرِ شاهی / ما بی‌خبر و دشمن طمّاع زرنگ است ... ». به دلیل انتشار این شعر در روزنامه قرن بیستم، باور همگان این بود که «جمهوری‌نامه» حاصل طبع میرزاده عشقی است و تا سال 1320 و فرار رضاشاه هم، باور عمومی همین بود، اما بعد از سقوط دیکتاتوری پهلوی اول، ملک‌الشعرا بهار در گفت‌وگو با حسین مکی، سیاستمدار و تاریخ‌نگار نام‌آشنا، فاش کرد که فرازهایی از شعر جمهوری‌نامه، متعلق به اوست؛ در واقع این شعر که اثرش کم از شمشیر برّان نبود، حاصل قریحه دو شاعر وطن‌دوست، یعنی بهار و عشقی است که می‌کوشیدند در قالب الفاظ، مردم را از خطر قدرت‌طلبی سردارسپه آگاه و در برابر او صف‌آرایی کنند.

عکسی که در قاب تاریخ امروز می‌بینید، تصویری از دروازه شمیران تهران، مربوط به سال 1305 خورشیدی است؛ این محل اکنون در مرکز شهر تهران قرار دارد و از اماکن شلوغ و پر رفت و آمد پایتخت محسوب می‌شود. دروازه شمیران از نظر وقایع تاریخی هم، مکانی غنی است. در نزدیکی این دروازه پارک امین‌الدوله قرار دارد که در دوره دو انقلاب تاریخ معاصر ایران، محل اتفاقات تلخی بوده‌است؛ در دوره انقلاب مشروطه، پارک امین‌الدوله محلی بود که بعد از به توپ بسته شدن مجلس، به دستور محمدعلی شاه در تیرماه سال 1287، مشروطه‌خواهان و نمایندگان مجلس به آن‌جا گریختند؛ قزاق ها سر رسیدند و بازداشت و کشتار وحشیانه آغاز شد. بسیاری از بزرگان مشروطه، مانند آیت‌ا... سیدمحمد طباطبایی در همین محل، به شدت مضروب شدند، اما در دوران انقلاب اسلامی، محلی که در تصویر مشاهده می‌کنید کاملاً آباد شده‌بود. در شب 12 اردیبهشت سال 1358، استاد مرتضی مطهری، پس از ایراد سخنرانی در منزل مرحوم یدا... سحابی و هنگام عبور از پارک امین‌الدوله، توسط گروهک فرقان ترور شد و به شهادت رسید.