ترجمه و تدوین : جواد نوائیان رودسری – هفته دوم آذر سال 1332؛ تهران به شدت ملتهب است. بعد از برقراری مجدد روابط سیاسی با انگلیس که مردم آن را به مثابه بر باد رفتن ثمرات نهضت ملی شدن صنعت نفت می‌دانند، برگزاری دادگاه دکتر مصدق هم بر تنش‌های موجود افزوده‌است. حالا ایرانی‌ها تردیدی ندارند که اگر کمک آمریکا نبود، انگلیسی‌ها به تنهایی قادر به ساقط کردن دولت ملی نبودند. درست در همین زمان، سر و کله ریچارد نیکسون پیدا می‌شود؛ معاون «دوایت آیزنهاور»، رئیس‌جمهور وقت آمریکا. او قرار بود به تهران سفر کند و پیروزی و در واقع، موفقیت کودتا را به شاه تبریک بگوید. طبق برنامه، نیکسون باید در دانشگاه تهران حاضر می‌شد و دکترای افتخاری حقوق را هم دریافت می‌کرد. همه این‌ها، بر خشم مردم و به ویژه دانشجویان می‌افزود، آن ها دیگر در برابر خودشان تنها انگلیس را نمی‌دیدند، این آمریکا بود که نقش اصلی را در طراحی و اجرای کودتا برعهده داشت. در 16 آذر 1332، چنان‌که می‌دانید، دانشگاه تهران صحنه حضور نیروهای نظامی بود؛ نیروهایی که از چند روز قبل، در آن‌جا مستقر شده‌بودند تا امنیت برنامه سفر نیکسون را با کنترل اعتصابات دانشجویی، تضمین کنند. نتیجه این حضور، درگیری و تیراندازی به سوی دانشجویان دانشکده فنی بود؛ مهدی شریعت رضوی، مصطفی بزرگ‌نیا و احمد قندچی به شهادت رسیدند. برخی از مورخان بر این باورند که این واقعه، آغاز رودررویی مردم ایران با دولت ایالات متحده‌ است. کشتار دانشجویان، آن هم در داخل دانشگاه، اتفاقی نبود که بتوان آسان از کنارش گذشت. در اروپا و آمریکا، مدعیان دموکراسی در چنین مواقعی، سر و صدا راه می‌اندازند، اعتصاب می‌کنند و مقاله پشت مقاله در مذمت این اقدام منتشر می‌شود. به همین دلیل، توقع این بود که دست کم واکنش روزنامه‌های آمریکایی به این اقدام، صریح، منتقدانه و بدون تحریف باشد، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که چنین نبوده‌است.

تیترهای آمریکایی برای کشتار 16 آذر
روزنامه‌های آمریکایی ترجیح دادند درباره واقعه 16 آذر، سکوت اختیار کنند. شاید آن‌گونه که مَتیو.کی.شانِن در رساله‌ای (برای دانش آموختگی در مقطع دکترا از دانشگاه کارولینای شمالی – سال 2009م) با نام «جنبش دانشجویی ایران و سیاست خارجی آمریکا»، می‌نویسد: «دولت آمریکا دقیقاً نمی‌دانست که باید چه راهبردی را پس از کودتا در قبال دانشجویان معترض ایرانی در پیش بگیرد. بخشی از این دانشجویان، در آمریکا حضور داشتند و تعداد خیلی بیشتری در ایران. رسانه‌ها هم با همین وضع روبه‌رو بودند.» برچسب دخالت در کودتا و براندازی دولت ملی و در پی آن، روی کار آوردن یکی از خشن‌ترین و سهمگین‌ترین دیکتاتوری‌های تاریخ جهان در ایران، چیزی نبود که کاخ سفید به دنبال عیان کردن آن باشد. آن ها بیشتر دوست داشتند توپ را به زمین رقیب دیروز و متحد امروزشان بیندازند؛ بریتانیا. روزنامه نیویورک‌تایمز بیش از دیگران به این معرکه ورود کرد. رابرت.سی.داتی، خبرنگار این روزنامه، روز 7 دسامبر سال 1953 (16 آذر 1332)، خبر درگیری‌های روز قبل (15 آذر) در تهران را این‌گونه پوشش داد: «[حکومت] ایران معترضان به توافق جدید با بریتانیا را سرکوب می‌کند. مخالفان ایرانی سیاست آشتی با بریتانیا، امروز در دو نقطه سنتی اعتراضات در تهران، یعنی بازار و دانشگاه، دست به تحرکات محدودی زدند که توسط نیروهای دولتی سرکوب شدند.» هم او، روز بعد، 8 دسامبر (17 آذر)، زمانی که می‌خواست اخبار روز قبل و درگیری‌های اتفاق افتاده در دانشگاه تهران را تنظیم کند، این‌گونه تیتر زد: «در درگیری دانشجویان ایرانی مخالف بریتانیا با سربازان، 2 نفر کشته شدند و یک نفر زخمی شد»؛ آن‌گاه در متن خبر، چنین نوشت: «دیروز در محوطه دانشگاه تهران، سربازان به دانشجویانی که تظاهرات ضدانگلیسی به راه انداخته‌بودند، تیراندازی کردند. در این تیراندازی، دو نفر کشته شدند و یک نفر زخمی شد و تظاهرات سرکوب شد.» در بقیه روزنامه‌های پُرتیراژ آمریکایی نیز، کم و بیش همین فضا برقرار بود. واشنگتن‌پُست با تیتر «تظاهرات ضدانگلیسی در تهران سرکوب شد» و شیکاگو تریبون با تیتر «مخالفان توافق با انگلیس در تهران سرکوب شدند»، به استقبال این خبر رفتند. اما در ایران، این اعتراض، برخلاف اعتراضات پیشین، کاملاً ضدآمریکایی بود.
اعتراض ضدآمریکایی؛ شواهد داخلی و خارجی
در ایران تقریباً هیچ کدام از فعالان مبارزه با رژیم شاه، تردیدی در ضدآمریکایی بودن اعتراض دانشجویان در 16 آذر 1332 نداشتند. سال‌ها بعد از آن واقعه، دکتر علی شریعتی در نامه‌ای به همسرش، زنده‌یاد دکتر پوران شریعت‌رضوی (خواهر یکی از شهدای واقعه 16 آذر) می‌نویسد: «اگر اجباری که به زنده ماندن دارم، نبود، خود را در برابر دانشگاه آتش می‌زدم؛ همان جایی که 22 سال پیش، «آذر»مان در آتش بیداد سوخت؛ او را در پیش پای نیکسون قربانی کردند.» طی دوره‌های زمانی بعد از نگارش این متن، تمام گروه‌های سیاسی، حتی آن ها که امروز مشی و روش خود را در برابر حکومت آمریکا متفاوت نشان می‌دهند، در مناسبت 16 آذر و برای هیجان‌انگیزتر کردن متن بیانیه‌های خود، از این نوشته دکتر شریعتی استفاده کرده‌اند؛ این رویکرد را می‌توان در بسیاری از نوشتارهایی که قبل و بعد از انقلاب درباره جنبش دانشجویی ایران به رشته تحریر درآمده‌است، مشاهده کرد. اما آمریکایی‌ها، تا همین اواخر و پیش از آن‌که بخواهند به اظهار نظر‌های مداخله‌جویانه درباره اغتشاشات سال‌  1388 به بعد در ایران بپردازند، اصولاً به مبحث واقعه 16 آذر ورود نمی‌کردند. احتمالاً وقتی رابرت مک.کِی، ستون‌نویس جراید آمریکایی و از جمله نیویورک‌تایمز، در یادداشت هفتم دسامبر 2009 (آذر 1388) خود برای این روزنامه، با ذوق و شوق از تاریخ جنبش دانشجویی ایران می‌نوشت تا از آن برای قبولاندن ادعاهایش علیه جمهوری اسلامی ایران سوءاستفاده کند، نوشته 56 سال قبل رابرت.سی.داتی را در این روزنامه نخوانده‌بود. مک‌.کِی نوشت: «مراسم روز دانشجو در ایران، مربوط به مراسم بزرگداشت کشته شدن سه دانشجو در تظاهراتی است که روز 7 دسامبر سال 1953، پس از کودتای مورد حمایت دولت‌های آمریکا و انگلیس برای بازگرداندن شاه و سرنگونی نخست‌وزیر منتخب کشور برگزار شد.» نظیر این اظهار نظر را می‌توان در دیگر رسانه‌های نوشتاری آمریکا، اعم از مجازی و کاغذی یافت، اما هنوز هم نام نیکسون، به عنوان کسی که سفر او به ایران، بهانه‌ای برای این کشتار بود، در متن گزارش‌ها گنجانده نمی‌شود. حتی سایت رسمی «بنیاد نیکسون» که مسئولیت گردآوری اسناد و گزارش‌های مربوط به او را برعهده دارد، درباره واقعه 16 آذر 1332، کاملاً ساکت است؛ انگار باید همچنان بخشی از توپ در زمین انگلیسی‌ها باقی بماند.

گروه تاریخ - 105 روز از کودتای 28 مرداد می‌گذشت. دولت ملی دکتر مصدق ساقط شده بود. دولت کودتا هر اعتراضی را به شدت سرکوب می‌کرد؛ با این حال، هنوز هم در گوشه و کنار کشور، گاه و بی‌گاه، فریاد مخالفت با کودتاگران بلند می‌شد و سکوت دهشتناک و پرخفقان حاکم بر کشور را می‌شکست. هفته دوم آذر سال 1332 بود که خبری در میان مردم منتشر شد: قرار است «نیکسون»، معاون رئیس‌جمهور آمریکا، به ایران بیاید و به شاه برای سرکوب نهضت ملی، تبریک بگوید. در واقع، آمریکایی‌ها می‌آمدند تا سهم خود را از مشارکت در کودتا بگیرند. این خبر، جامعه را به شدت ملتهب کرد. حکومت کودتا برای جلوگیری از اعتراضات و آرام نگه داشتن جامعه، باز هم به نیروهای نظامی متوسل شد. هزاران سرباز اسلحه به دست، در خیابان‌های تهران مستقر شدند. شرایط، لحظه به لحظه وخیم‌تر می‌شد، تا این‌که در دانشگاه تهران، اتفاقی ناگوار روی داد.
سربازان وارد دانشگاه‌می‌شوند
سربازانِ مسلح، برای جلوگیری از تجمع و اعتراض دانشجویان، در همه جای دانشگاه مستقر شده بودند. افزون بر خبر ورود نیکسون، موضوع اعطای دکترای افتخاری حقوق به او، از طرف دانشگاه تهران، به خشم دانشجویان و استادان، بیش از پیش دامن زده بود. دانشجویان به طور آشکار از حضور نظامیان که مقدمه‌ای برای آمدن نیکسون به دانشگاه تهران بود، انتقاد می‌کردند. «دکتر غلامرضا شریعت رضوی»، برادر شهید «آذر شریعت رضوی»، یکی از سه شهید روز 16 آذر 1332، که در آن زمان دانشجوی رشته پزشکی دانشگاه تهران بود، می‌گوید:«از مدت‌ها قبل، علاوه بر این‌که دانشگاه توسط سربازان شاهی محاصره شده بود، در داخل محوطه دانشگاه هم، سربازان [حاضر] بودند؛ حتی در کریدور[راهرو] دانشکده‌ها هم رفت‌‌وآمد می‌کردند.»  هنگام عبور دو سرباز از کنار پنجره یکی از کلاس‌های دانشکده فنی، چند دانشجو، با ایما و اشاره به آن ها فهماندند که باید از دانشکده بیرون بروند و این‌جا، جای آن ها نیست. این اقدام، بهانه را به دست نظامیان داد. دقایقی بعد، درِ کلاس مهندس «شمس ملک‌آرا» باز شد و یک افسر و دو مأمور وارد شدند. مهندس «مهدی بازرگان» که در آن زمان، استاد دانشکده فنی دانشگاه تهران بود، در این باره می‌گوید: «بچه‌ها سر کلاس بودند، دو، سه سرباز آمدند به یکی از کلاس‌ها که دو تن از شاگردها را که به قول خودشان شکلک درآورده بودند، دستگیر کنند. آمدند [و] از معلم خواستند که بگوید چه کسانی بوده‌اند؟ معلم هم آقای مهندس شمس ملک‌آرا بود. ایشان هم خبر داد به رئیس دانشکده که مهندس خلیلی بود و مهندس خلیلی گفت که اجازه ندارند، [باید] بیرون دانشکده باشند و حق ندارند داخل کلاس بیایند و اگر آمدند داخل کلاس و خواستند دخالتی بکنند، به عنوان اعتراض، زنگ [دانشکده] زده [می]شود. وقتی سربازها رفتند داخل کلاس، در همین حین، آقای دکتر عابدی دستور داده بود که زنگ [دانشکده را] بزنند. زنگ [را] زدند و بچه‌ها ریختند بیرون.» دکتر «رحیم عابدی»، معاون وقت دانشکده، بعدها ضمن بیان خاطراتش، به این موضوع اشاره کرد که ورود نظامیان به دانشکده، بسیار بی‌ادبانه و توام با خشونت بوده است. او می‌گوید:« وقتی شنیدیم دانشگاه اشغال نظامی شده [است]، قرار مراقبت گذاشتیم و بعد، معلوم شد که دو تا از این سربازها[ی] مسلح رفته‌اند به اتاق رئیس و از او خواسته‌اند که این دو تا دانشجو را باید به ما تحویل دهید. رئیس دانشکده هم مهندس خلیلی بود؛ ایشان گفتند که نه! با این وضعی که شما آمده‌اید اتاق من، اصلاً با شما صحبت نمی‌کنم، بروید افسرتان را بگویید بیاید. سربازها می‌روند سراغ افسر و در این فاصله، کلاس شروع می‌شود و آقای مهندس خلیلی آمد پیش من و گفت: [حواس تان باشد که] اگر به شما مراجعه کردند و افسری آمد، این‌ها می‌خواهند دو تا دانشجو را بگیرند، ولی ما دانشجو به کسی تحویل نمی‌دهیم. زنگ کلاس‌ها خورد و سربازها، بچه‌ها را نشان می‌کنند. ضمن رفتن به کلاس و تشکیل کلاس درس، بعد از هفت تا هشت دقیقه، به من خبر دادند که کلاس دوم راه و ساختمان را، نظامی‌ها اشغال کرده‌اند. من رفتم کلاس و دیدم کلاس پر از سرباز مسلح است.»
صفیر گلوله در سرای دانش
اهانت و خشونت نظامیان، کاسه صبر دانشجویان را لبریز کرد. تعداد زیادی از آن ها، داخل راهروی اصلی دانشکده فنی تجمع کردند. فریادهای اعتراض بلند شد. به تدریج شعارها انسجام بیشتری یافت؛ شعارهایی که موضوع بیشتر آن ها، تقبیح شاه، دولت کودتا و اقدام آمریکایی‌ها در همکاری با کودتاگران بود. با اوج گرفتن اعتراض، فرمانده نظامیان دستور مسلح کردن اسلحه‌ها را داد. طولی نکشید که نخستین گلوله شلیک شد و سینه «آذر شریعت رضوی» را شکافت. اما این شلیک، آخرین شلیک نبود. گلوله‌ها پیاپی شلیک می‌شد. لحظاتی بعد، «بزرگ‌نیا» و «قندچی» هم بر زمین افتادند. سربازان به متفرق شدن دانشجویان اکتفا نکردند. نظامیان، با سرنیزه به دانشجویان حمله کردند، حتی مجروحان هم از تیزی سرنیزه مأموران رژیم در امان نماندند. دکتر «غلامرضا شریعت رضوی» در خاطراتش، از جراحت های پای برادر شهیدش سخن گفته است؛ جراحتی که به وسیله سرنیزه ایجاد شده بود. تعدادی از زخمی‌ها، توسط نظامیان بازداشت شدند. پیکر غرق در خون سه دانشجوی دانشکده فنی هم، پشت کامیون نظامی گذاشته و ظاهراً، به پزشکی قانونی فرستاده شد. دکتر «شریعت رضوی» می‌گوید:«پزشکی که در [زمان بیرون آوردن اجساد از کامیون نظامی، در] محل حاضر بود، بعدها برایمان نقل کرد که وقتی می‌خواستند اجساد را از کامیون خارج کنند،‌ کف کامیون، خون ریخته بود.» پیکر شهید «بزرگ‌نیا» و شهید «قندچی» را همان روز تحویل خانواده‌هایشان دادند و ناچارشان کردند، پیکر غرق در خون جوانان شان را بدون هیچ مراسمی، در امام زاده عبدا... به خاک بسپارند. اما خانواده «شریعت رضوی» اطلاع پیدا کردند که پیکر فرزندشان به گورستان «مسگرآباد» برده و در جای نامعلومی دفن شده است. دکتر «شریعت رضوی» می‌گوید:« ما رفتیم بیمارستان ارتش؛ جواب درستی ندادند و بعد جَسته و گریخته، گفتند که این سه نفر، شهید و به گورستان منتقل شده‌اند. ما رفتیم گورستان مسگرآباد، دیدیم که سرباز هست و ما را راه ندادند. گفتند که خب، اگر [جنازه ها] را این جا آورده‌اند، دفن شده‌اند. روز بعد شنیدیم که خودشان شبانه برده‌اند در گورستان دفن کرده‌اند. بعد توسط یکی از آشنایان در مسگرآباد، [پیکر شهید را] آوردیم امام زاده عبدا... و پهلوی قندچی و بزرگ‌نیا دفن کردیم.»

از میان هشت شهید دانشجویی که در پایگاه اطلاع‌رسانی دانشگاه فردوسی به عنوان دانشجویان شهید این دانشگاه معرفی شده‌اند، چهار نفر در رشته تاریخ درس می‌خوانده‌اند؛ شهیدان سیدمحمدحسین عَلم‌الهدی، سید غفور هزاوه‌ای، هادی قربانی‌نیا و حسین‌اصغر قانع. تاریخ‌آموزانی که با دلاورمردی و شهادت خود، تاریخ‌ساز و به عنوان نماد استقلال‌طلبی، مبارزه با جریان نفاق، وطن‌دوستی و دفاع از عقیده، در این دانشگاه 73 ساله، جاودانه شدند. امروز، به مناسبت روز دانشجو و در صفحه تاریخ، می‌خواهیم یادی از این دلاوران تاریخ‌آموز داشته‌باشیم؛ سروقدانی که در راه دین و میهن، از جان شیرین گذشتند و به لقای پروردگار نائل آمدند.
شهید سیدمحمدحسین علم‌الهدی
شهادت: 16 دی 1359 (هویزه)
شهید علم‌الهدی، یکی از شناخته‌ شده‌ترین شهدای دانشجو در تاریخ دفاع مقدس است که به همراه جمعی از یارانش در کربلای هویزه به شهادت رسید و مرقد آن ها امروزه محل زیارت عاشقان شهادت است. وی در سال 1337 در اهواز و در خانواده‌ای روحانی متولد شد، در 11 سالگی قرآن تدریس می‌کرد و از همان دوران، در مبارزات مردمی با رژیم طاغوت مشارکت داشت. وی در سال 1356، وارد دانشگاه فردوسی شد و تحصیل در رشته تاریخ را آغاز کرد. شهید علم‌الهدی بعد از پیروزی انقلاب و در پی آن، آغاز دوران دفاع مقدس، راهی جبهه‌ها شد. او پس از جنگی سخت و در حالی که با یارانش توسط 40 تانک محاصره شده‌بود، به شهادت رسید.

شهید حسین‌اصغر قانع
شهادت: 12 دی 1365 (ترور به وسیله منافقین)
شهید حسین اصغر قانع سال 1336 در خانواده‌اى مذهبى در روستاى گلیان از توابع شهرستان شیروان پا به عرصه وجود گذاشت. وی پیش از انقلاب، در مبارزات حضور فعالی داشت و در سال 1354 بازداشت و شکنجه شد. شهید قانع، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، ابتدا به نیروهای کمیته پیوست و سپس، وارد سپاه پاسداران شد. او در سال 1362 به دانشگاه راه یافت و تحصیل خود را در رشته تاریخ آغاز کرد. منافقین به دلیل شخصیت مبارزاتی وی و نیز اعتقاد راسخش به انقلاب، نقشه ترور او را کشیدند و به مرحله اجرا درآوردند.

شهید هادی قربان‌نیا
شهادت: 11 خرداد 1365 (مهران)
شهید هادى قربان نیا سال 1343 در شهر چالوس و در خانواده‌ای مذهبی و انقلابی دیده به جهان گشود. او در سال 1360 با معدل بالا دیپلم گرفت و بعد از آن بلافاصله وارد بسیج شد و پس از اتمام دوره آموزش نظامى و امدادگرى، چند ماهى به جبهه رفت. شهید قربان‌نیا دوران سربازی خود را هم در سپاه گذراند. او بعد از اتمام دوره سربازی، در کنکور سراسرى شرکت کرد و در رشته تاریخ دانشگاه فردوسی قبول شد. با این حال، حضور در جبهه‌ها، برنامه همیشگی وی بود. شهید قربان‌نیا در عملیات کربلای یک، شب 21 ماه مبارک رمضان شهید شد.  

شهید سیدغفور هزاوه‌ای
شهادت: 21 دی 1365 (شلمچه)
شهید سید غفور هزاوه ‏اى سال 1345 در خانواده‏اى مذهبى و در شهرستان اردبیل چشم به جهان گشود. وی سال 1364 در کنکور سراسری شرکت کرد و در رشته تاریخ دانشگاه فردوسی پذیرفته شد، اما از آن‌جا که رفتن به جبهه و دفاع از دین و میهن را تکلیف خود می‌دانست، موقت درس را رها کرد و راهی صحنه نبرد شد. شهید هزاوه‌ای در عملیات کربلای 5 حضور داشت و در همین عملیات، در حالی که فقط 20 بهار از عمرش گذشته‌بود، بر اثر اصابت ترکش به صورت و گردنش به شهادت رسید.