ایرانی‌ها با بلندمرتبه‌سازی بیگانه نیستند. قرن‌هاست که معماران چیره‌دست کشور ما، با استفاده از طرح‌ها و نقشه‌های بدیع خود، آثاری چشم‌نواز خلق می‌کنند که بزرگ‌ترین مهندسان دنیا هم، از دیدن آن‌ها انگشت به دهان می‌مانند. نمونه‌های چنین بناهایی، البته از نوع قدیمی آن‌ها، هنوز هم در گوشه و کنار ایران پیدا می‌شود و یادگار ذوق و نبوغ معماری ایرانی است؛ مثلا عمارت «عالی‌قاپو» در اصفهان که آن را در دوره صفویه و طی حدود 100 سال ساختند و تزیین کردند. این عمارت با مشارکت جمع زیادی از معمارانِ چند نسل، مانند استاد علی‌اکبر اصفهانی و استاد محمدرضا اصفهانی، در شش طبقه و به بلندای 48 متر ساخته شد. نمونه دیگری که باید به آن اشاره کنیم، بنای زیبا و بسیار مشهور «شمس‌العماره» در تهران است که استادان فن، الگوی ساخت آن را ترکیبی از معماری ایرانی و غربی می‌دانند؛ بنایی پنج طبقه، با 35 متر ارتفاع که با طراحی و نقشه معیّرالممالک و استادکاری علی‌محمد کاشی ساخته و به یکی از نمادهای معروف تهرانِ عصرِ ناصری تبدیل شد. تازه این بناها، به غیر از ابنیه مُعْظَمی است که در ادوار مختلف، به عنوان مدرسه، مسجد و حرم مطهر ائمه معصومین(ع) و اولیای الهی در بسیاری از شهرها ساخته شد.

چرا این‌قدر دیر؟

اگر بلندمرتبه‌سازی را در مفهوم مدرن آن در نظر بگیریم و هدف از آن را ایجاد ساختمانی مسکونی و تجاری فرض کنیم، سابقه مشهد در زمینه ساخت چنین بناهایی زیاد نیست. دلیل این مسئله را باید در ریشه‌های فرهنگی و دینی برقرار در این شهر جست‌وجو کنیم. هویت مشهد، وابستگی تام و تمامی به حرم مطهر رضوی دارد و اصولاً دلیل شکل گرفتن این شهر، قرار گرفتن مضجع شریف امام رضا(ع) در منطقه سنابادِ نوغان بوده‌است؛ حتی نام شهر، یعنی مشهدالرضا(ع) نیز از این مکان مقدس تأثیر پذیرفته. بنابراین، طی قرن‌های متمادی، آداب و رسومِ خاص چنین فضایی هم بر مشهد حاکم و توسط مجاوران حرم رضوی، با دقت فراوانی رعایت شد. برخی از این آداب و رسوم، بر شهرسازی و اصول متداول در آن نیز تأثیر گذاشت. مرحوم استاد عزیزا... عطاردی در کتاب ارزشمند «فرهنگ خراسان» به رسمی دیرینه در مشهد با عنوان «گُنبدنما» اشاره می‌کند که برای مشهدی‌ها ارزش و احترام زیادی داشت. بر اساس این رسم، هیچ خانه یا بنایی نباید بلندتر از سازه حرم مطهر رضوی ساخته می‌شد تا مبادا کسی در مشهد، از دورنما و چشم‌انداز  حرم امام رضا(ع) محروم بماند. با این حال، از دهه 1300ش به این سو، کم‌کم این رسم در الگوهای شهرسازی نادیده گرفته‌شد؛ توسعه وسایل حمل و نقل شهری، تعریض خیابان‌ها را در پی داشت و به دنبال آن، استفاده از الگوهای مدرن و غربی رواج یافت؛ موضوعی که به تدریج روی بافت اطراف حرم رضوی هم تأثیر گذاشت و تبدیل به معضلی شد که امروزه در یافتن راهکاری برای حل آن، دچار مشکل شده‌ایم.

تولد چهارطبقه

ردپای بلندمرتبه‌سازی مدرن در شهر مشهد را می‌توان تا حدود سال 1308ش دنبال کرد. نخستین ساختمان بلندمرتبه، ساختمانی بود که در حاشیه خیابان ارگ ساخته شد؛ ساختمانی که اولین بنای چهارطبقه شهر مشهد به حساب می‌آمد و آن‌قدر نظرها را به خودش جلب کرد که محدوده اطراف آن به «چهارطبقه» مشهور شد. مرحوم غلامحسین بقیعی در کتاب «مزار میرمراد»، درباره بنای چهارطبقه می‌نویسد: «از نظر سبک معماری، ساختمان‌های خیابان ارگ با جا‌های دیگر مشهد فرق داشت. در این منطقه بیشتر بنا‌ها را بلند و سقف‌شان را شیروانی می‌ساختند. یکی از متمولانِ از روسیه  برگشته، یک عمارت چهارطبقه بسیار بلند آجری در حاشیه این خیابان ساخت که مدت‌ها مورد توجه و اعجاب عابران بود. در مغازه‌های سمت راست در ورودی عمارت، یک داروخانه بزرگ و مفصل‌تر از داروخانه مریضخانه آمریکایی دایر گردید و در مغازه‌های سمت چپ آن هم نمایندگی لوازم برقی آلمانی استقرار یافت.»

یادگاری آقای مهندس کِلَپ! 

تصویری که در صفحه امروز می‌بینید، نمایی از چهارطبقه مشهور مشهد، در روزهای نخست بعد از ساخته شدن است. این عکس را فردریک گاردنر کِلَپ گرفته؛ مهندس زمین‌شناس آمریکایی و در خدمت کمپانی نفت انگلیس و ایران. او در سال 1927م / 1306ش، تحت قرارداد دارسی و به عنوان نماینده شرکت آمریکایی که پیمانکار انگلیسی‌ها در حوزه نفت جنوب بود، وارد ایران شد. کِلَپ بعد از انعقاد قرارداد نفتی 1933م / 1312ش در دوره رضاشاه که بر اساس آن، منابع نفتی ایران تا 60 سال بعد (یعنی سال 1372ش!) در اختیار انگلیسی‌ها قرار می‌گرفت، به فعالیت خود در ایران ادامه داد. کِلَپ یک عکاس آماتور و البته بااستعداد بود و عادت داشت که در سفرهایش، عکس‌هایی از فضاهای گوناگون شهری، روستایی، محیط‌های طبیعی و آثار باستانی بگیرد. مجموعه عکس‌هایی که وی از مناطق مختلف تهران، مانند «دوشان‌تپه»، «دروازه دولت»، «میدان توپخانه» و... طی سال‌های حضورش در ایران گرفته‌است، شهرت فراوانی دارد، اما کمتر کسی می‌داند که او در سال 1934م / 1313ش، سفری به مشهد داشت و در این سفر هم، از مناطق مختلف شهر، عکس‌هایی تهیه کرد که یکی از آن‌ها را امروز در صفحه تاریخ روزنامه خراسان می‌بینید. کلپ 10 سال بعد از گرفتن این عکس، در سال 1323ش و در 65 سالگی درگذشت.

هدیه نصیرزاده‌ها

خب، برگردیم به ماجرای چهارطبقه و توضیحاتی که باید درباره آن، به عنوان نخستین ساختمان بلندمرتبه مدرن در تاریخ مشهد ارائه کنیم. گفتیم که طبق گزارش نویسنده کتاب «مزار میرمراد»، بنای چهارطبقه توسط «یکی از متمولان تازه از روسیه برگشته» ساخته شد؛ امروزه می‌دانیم که آن فرد متمول، یکی از اعضای خانواده مشهور نصیرزاده بوده‌است. نصیرزاده‌ها که نام آن‌ها روی برخی مراکز آموزشی شهر همچنان باقی است، اصالتاً از قفقازی‌های مقیم مشهد بودند. بنای چهارطبقه، در ابتدای کار مهمانخانه بود و در حیاط بزرگ و مصفای آن، کافه موزیکال پارس قرار داشت. یکی از مشهدی‌های قدیمی در نوشته‌هایش، چهارطبقه را «چشم و چراغ ایران»! معرفی کرده‌ و نوشته است: «در مشهد ما یک عمارت چهارطبقه وجود دارد که چشم و چراغ ایران است ... خوشبختانه این‌جا مهمانخانه شده و عموماً می‌توانند از داخل آن و مناظر خارجی‌اش استفاده کنند ... اتاق طبقه چهارم این مهمانخانه گنجایش 500 نفر را دارد.» ظاهراً در همین اتاق بزرگ بود که گاه به گاه برنامه تئاتر برگزار می‌شد و باید آن را یکی از نخستین سالن‌های تئاتر مشهد نیز بدانیم. طبق گزارش علی نجف‌زاده در کتاب «گروه‌های مهاجر به مشهد از صفویه تاکنون»، بنای چهارطبقه شهر مشهد، در سال 1324 و طی یک اجاره‌نامه، از قرار ماهی پنج‌هزار ریال به اداره آموزش و پرورش وقت اجاره داده شد و در سال 1340، نصیرزاده‌ها این بنا را در ازای یک سیر نبات و یک ریال وجه رایج، به اداره فرهنگ بخشیدند. اداره فرهنگ خراسان متعهد شد در عوض عمارت چهارطبقه، دبیرستان «عاملی» را   «جلیل نصیرزاده» و دبستان «هروی» را   دبستان «ایوب نصیرزاده» نام‌گذاری کند و در صورت تغییر بنا یا تغییر محل آن، برای دو بنای دیگر به همین نحو رفتار شود. ساختمان چهارطبقه مشهد، اوایل دهه 1350 تخریب شد؛ چون قرار بود بولواری بزرگ را در امتداد خیابان خسروی مشهد بنا کنند؛ بولواری که اکنون آن را با نام «بلوار مدرس» می‌شناسیم.

بدل چهارطبقه خیابان ارگ!

چهارطبقه خیابان ارگ، تنها چهارطبقه‌ای نبود که در آن روزها ساخته شد. مرحوم بقیعی می‌نویسد: «مدت کوتاهی این عمارت (چهارطبقه خیابان ارگ) بی رقیب و بی بدیل باقی ماند تا این‌که یک سرمایه دار دیگر، در مجاور درِ شرقی صحن نو، یک چهارطبقه دیگر با نمای کاشی کاری زیبا ولی کوتاه‌تر و جمع وجورتر از اولی ساخت و اتاق‌ها و مغازه هایش را هم به مسافرخانه و فروشگاه‌های اجناس زواری اجاره داد. به همین سبب این بنا به اسم «چهارطبقه حضرتی» شهرت یافت و سال‌ها رقیب منحصربه فرد چهارطبقه ارگ باقی ماند.» البته عمر این عمارت نیز همزمان با پایان کارِ عمارت رقیب! تمام شد و در دهه 1350ش، هنگام تخریب بزرگ دوره استانداری «ولیان» به حیاتش خاتمه دادند.