دانش پور- از یک سو سدهایی وجود دارند که بیش از آن که مشکلات را حل کنند ، معضل شده اند و از سوی دیگر سدهایی که همچنان بلاتکلیفند؛ همان سدهایی که گفته می شود مُهر تایید احداث آن ها در دولت دهم زده شده است. از طرف دیگر سدهایی نیز هستند که هنوز ساخت آن ها شروع نشده متوقف مانده اند یا حتی آن ها که با وجود مخالفت های بسیار ساخته شدند اما حالا معضلاتشان دست از سرمحیط زیست بر نمی دارد. مثلا سد گتوند که میلیونها مترمکعب آبی که در آن ذخیره شد را شور کرد و آبی شور را روی دست محیط زیست کشور گذاشت یا حتی ماجرای سد سیلوه که درباره آن مدت ها بحث بود و ابراز نگرانی! چرا که کارشناسان با قطعیت می گفتند با آبگیری آن یادگارهای پنجهزار ساله اشکانیان یعنی آثاری از عصر مفرغ زیر آب غرق میشود.بالاخره هرچه که هست در سالهای اخیر ساخت «سد»در کشور با حاشیه هایی روبه رو بوده و اما و اگر های بسیاری داشته است. در عین حال سد سازی طی سال های گذشته به ویژه در دولت دهم تحت شرایط سیاسی و گاهی هم فشارهای برخی نمایندگان به وزارت نیرو ، در شمار قابل توجهی جنبه کارشناسی خود را از دست می دهد و شاید «سدسازی های سیاسی» عنوان مناسبی برای این داستان باشد. در همین حال برای این گزارش تلاش کردیم که بتوانیم آماری از اعداد و ارقام بودجه های صرف شده برای این سدها را به دست بیاوریم اما موفق نشدیم. حالا پس از مدتها اعتراض و انتقاد به سیاست سدسازی، طی روزهای گذشته وزیر نیرو اعلام کرد:« ساخت 50 سد از برنامه اجرایی دولت یازدهم خارج شد».
پاسخ های وزیر نیرو به خراسان
حمید چیت چیان که معتقد است نباید در سدسازی افراط و تفریط کرد، در گفت وگو با خراسان درباره علت توقف ساخت این 50سد اظهار کرد: در شرایط کنونی در برخی رودخانه های کشور، شرایط بارندگی کاملا تغییر کرده و مشخصاتی که سد بر اساس آن طراحی شده مطابق با آمارهای سال قبل بود، آمارهایی که الان صدق نمیکند. وی ادامه داد: دلیل دیگر توقف ساخت این سدها بیتوجهی به ابعاد محیط زیستی برخی از آن ها است و وقتی بررسی کردیم، دیدیم این سدها نباید ساخته شوند. علت سوم هم فنی است زیرا بعضی از این سدها مشکل فنی داشتند و باید در ساخت آن ها تجدید نظر می کردیم و دلیل آخر هم اقتصادی است ، بدین معنا که ساخت برخی از این سدها توجیه اقتصادی نداشت.به گفته وزیر نیرو، در بازنگری های انجام شده، عملیات اجرایی برخی از این سدها که اولویت نداشته یا برخی دیگر که اصلا ساخت آن ها درست نبوده، متوقف شده است که از جمله آن ها میتوان 4 سد در حوضه آبریز دریاچه ارومیه را نام برد.
رویکرد وزارت نیرو
چیت چیان همچنین با تاکید بر این که رویکرد وزارت نیرو ایجاد انضباط اقتصادی، اجتماعی، فنی و زیست محیطی بیشتر در طرح های سدسازی است، به برخی جنبه های منفی و مثبت سدسازی در کشور اشاره کرد و گفت: برهم زدن تعادل طبیعت و اکوسیستم، بروز مشکلات اجتماعی ناشی از زیر آب رفتن اراضی کشاورزی، منازل مسکونی و ...، تغییر جریان طبیعی آب رودخانه ها و خشک شدن چاه ها و چشمه های پایین دست رودخانه ها نیز از جمله جنبه های منفی سدسازی است که می توان به آن توجه کرد.وزیر نیرو البته جلوگیری از خروج جریان آب از کشور یا شور شدن آن ها به دلیل ریختن به دریا را از جمله مزایا و منافع بسیار سدسازی در کشور برشمرد.به گفته چیت چیان، ساخت سدها امکان مدیریت منابع آب را فراهم می کند، به طوری که می توان آب را در فصل های سیلابی و پرآب ذخیره کرد و در فصول کم آب و خشک در اختیار مصرف کنندگان مختلف بخش های شرب، کشاورزی و صنعت قرار داد.وی یادآور شد: امروزه برخی مناطق کشور نظیر خوزستان، گلستان، مازندران و... در معرض سیلاب های وحشتناک قرار دارند، اما ساخت سدها سبب شده است از جریان یافتن سیلاب ها و تهدید مراکز جمعیتی جلوگیری شود.
صدور مجوز در جلسات خصوصی
وزیر نیرو البته در پاسخ به این سوال که توقف ساخت این سدها چقدر برای کشور هزینه داشته است، خاطرنشان کرد: بعضی از این سدها در حد مطالعه بود و هنوز به مرحله ساخت و تخصیص اعتبار نرسیده بود که ما آن ها را متوقف کردیم .وی افزود: تایید ساخت این سدها از قبل(دولت دهم) صادر شده بود به نحوی که مثلا در یک جلسه خصوصی درباره چندین سد که کار کارشناسی کافی نداشت، تصمیم گیری شده است.چیت چیان گفت: در شروع دولت یازدهم 146 سد در مراحل مختلف ساخت قرار داشت که 50 عدد از این سدها کم شد. از این تعداد 30 سد ساخته شد و الان بیش از 60 سد در حال ساخت داریم و البته طراحی و اجرای چندین پروژه سد سازی هم در دولت یازدهم آغاز شده است و اما مشکلات سد گتوند وعلاج بخشی آن، سوال دیگری بود که وزیر نیرو درباره آن توضیح داد: کارگروهی متشکل از وزارت نیرو، جهاد کشاورزی،برنامه و بودجه و محیط زیست برای بررسی مشکلات سد گتوند زیر نظر رئیس جمهور تشکیل و علاج بخشی این سد به دانشگاه تهران محول شد. چیت چیان افزود:علاج بخشی و راهکارهایی مشخص شد و وزارت نیرو نیز بر همان مبنا در حال پیش بردن کار است، بنابراین حل مشکل این سد که در دولت های قبل احداث شده بر اساس شرایط علمی و فنی در حال برطرف شدن است.
نبود اعتبار
وزیر نیرو در اظهاراتش و دلایلی که برای متوقف کردن ساخت سدها مطرح کرده، هیچ اشاره ای به مشکل منابع مالی برای ساخت این سدها نکرده است در حالی که چندی پیش محمدرضا رضازاده، مدیرعامل شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران اعلام کرد احداث 6 سد در حال ساخت تنها به دلیل بیپولی متوقف شده است. این نکته که ساخت برخی از سدها به دلیل نبود اعتبارات متوقف شده موضوعی است که مدیرکل دفتر ارزیابی سازمان حفاظت محیط زیست به آن اشاره می کند. حمید جلالوندی در گفت وگو با خراسان گفت: بر اساس سوابق دو سال گذشته، در کمیته های سازمان حفاظت محیط زیست که نماینده وزارت نیرو هم در آن حضور داشت، برای 14 سد رای اجرا نشدن صادر شد و وزارت نیرو به عنوان یکی از اعضا آن را پذیرفت. دلایلی که برای این امر وجود داشت دلایل زیست محیطی بود. البته ممکن است در بخش های دیگر، احداث سدها به دلایل دیگری از دستور خارج شده باشد. وی با بیان این که این سدها در استان های مختلف وجود دارند، توضیح داد: هم اکنون در بسیاری موارد، پشت مخازنی که برای سدها طراحی شده است، آبی وجود ندارد. به عبارتی سد ساخته شده اما حتی برای یک سوم میزان هدف گذاری شده برای آن سد هم آب تامین نمی شود . از سوی دیگر آوردها کم شده، بیلان ورودی آب ها و طراحی ها به هم خورده و دیگر اجرای برخی سدها صرفه اقتصادی ندارد و با این شرایط موج سد سازی در کشور زیر سوال رفته است .
اولویت بندی
وی خاطرنشان کرد: از یک سو هم پای مسائل اعتباری در میان است و وزارت نیرو مانند گذشته اعتباری برای ساخت این سدها ندارد از این رو خیلی از سدها را اولویت بندی کرده و فعلا اجرای برخی از آن ها متوقف شده است.وی البته تاکید کرد: سدهایی که ساخت آن ها متوقف شده شامل سدهایی است که مطالعات و جانمایی آن ها انجام شده ولی هنوز به مرحله اجرا نرسیده و از این رو هنوز برای آن ها هزینه ای نشده بود. جلالوندی با اشاره به صحبت های وزیر درباره توقف ساخت 50 سد گفت: وزیر نیرو از این سدها نام نبرده است و به احتمال زیاد در صدد شروع به کار ساخت این سدها بوده اند اما به دلیل نبود اعتبارات، فعلا آن ها را کنار گذاشته اند.محمدرضا رضازاده، مدیرعامل شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران نیز گفت: ٦ سد که احداث آن ها به دلیل مشکل منابع مالی متوقف شده در حوضههای آبریز کرخه و زهره در جنوب ایران قرار داشته است. به گفته مشاور وزیر نیرو با وجود خارج شدن این سدها از اولویت ساخت، ساخت سایر طرحهای سد آبی و نیروگاههای برقآبی اولویتدار مطابق با برنامه زمان بندی در حال انجام است.
ابزار سیاسی
محمدحسین کریمیپور رئیس سابق کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی اتاق بازرگانی ایران در این باره به ماجرای «پدیده سدهای سیاسی» در ایران اشاره می کند که براساس آن برخی سدها با اصرار و پیگیری نمایندگان مجلس ساخته میشود. هر چند مجید سیاری، معاون برنامهریزی و امور اقتصادی شرکت مدیریت منابع آب ایران معتقد است که شاید حدود ١٠ درصد سدها به دلیل فشار نمایندگان مجلس و مواردی از این دست ساخته شده باشد و در ٩٠درصد سدها چنین وضعیتی حاکم نیست.در عین حال رئیس سابق کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی اتاق بازرگانی ایران هم معتقد است ساخت سدها با وجود تداوم وضع خشکسالی، به دلیل عملکرد سختافزاری وزارت نیرو از یک سو و ساخت سدهای سیاسی از سوی دیگر است.محمدحسین کریمیپور، با اشاره به این که عملکرد وزارت نیرو از دهه 40 تا همین اواخر، اغلب عملکرد سختافزاری بوده است، گفت: در واقع طی 50 سال اخیر، عملکرد این وزارتخانه احداث تاسیسات، جمعآوری و انتقال آب بوده است.
به گفته او در قسمت نرمافزاری هم فضای آب کشور خطاهای بزرگی داشته که کشور را به جایی رسانده که حالا با بحران عمیق آبی مواجه ایم و از آن جا که کشورمان در محیط بیابانی قرار دارد، این بحران آبی موجب به هم ریختن محیط زیست شده است. وی معتقد است ساخت سد در میان تمهیدات سختافزاری صنعت آب، مورد علاقه برخی از شخصیتهای سیاسی محلی به ویژه نمایندگان مجلس است و به عبارتی در فضای نبود احزاب، نمایندگان مجلس علاقهمندند با پیگیری احداث سد، در حوزههای انتخابیه، خودی نشان بدهند و هیچ چیزی به اندازه سد نمیتواند این تقاضای سیاسی را برآورده کند.در این باره اما معاون برنامهریزی و امور اقتصادی شرکت مدیریت منابع آب ایران، معتقد است در کشور سدهای بدی ساخته شده است و پروژه های خوبی داشتیم که ساخته نشدند، بنابراین نمی توان به طور کلی سدسازی را نفی یا تایید کرد.
مجید سیاری با اشاره به این که در برخی از مقاطع زمانی، افرادی به لحاظ اقتصادی یا سیاسی از سدسازی بهره می برند، اظهار کرد: این قبیل افراد فقط میخواهند سدی احداث شود و دیگر کاری ندارند در پایین دست این سد چه اتفاقاتی رخ میدهد. وی توضیح داد: مواردی وجود داشته که در دورههای مختلف مجلس، برخی نمایندگان به دلیل این که دولت وقت به منطقه انتخابیه آن ها توجهی نکرده، اصرار به سدسازی داشته و فشارهایی را به وزارت نیرو وارد کرده و در مجلس هم برای آن اعتبار گرفتهاند اما شاید تنها در ١٠درصد کل سدها چنین شرایطی حاکم بوده و در مورد ٩٠درصد سدها این گونه نبوده است.