روز دهم مهرماه سال 1348، روزنامه کیهان خبری نسبتاً کوتاه را درباره تولد نهادی تازه در عرصه حمل و نقل شهری منتشر کرد: «شرکت تعاونی تاکسیرانی به منظور فراهم آوردن تسهیلات بیشتر و رفع احتیاجات ضروری برای اهالی محترم پایتخت، با تعداد محدود تاکسی، مبادرت به دایر نمودن سرویس اختصاصی تاکسیرانی تلفنی در تهران نموده‌است که از ساعت ۹ صبح روز شنبه ۱۲مهرماه ۱۳۴۸ تاکسی‌های تلفنی آماده احضار هستند.» درست 54 سال پیش در چنین روزی، ساعت 9 صبح، «تاکسی‌تلفنی» در ایران متولد شد. اتفاقی که در آن تاریخ، برای خودش تحولی بزرگ به شمار می‌آمد. نخستین تاکسی‌تلفنی ایران با شماره تلفن 72111 قابل دسترسی بود؛ کافی بود شما گوشی را بردارید، این شماره را در تهران بگیرید تا دسترسی‌تان به این نوع از تاکسی‌ها ممکن شود. صحبت درباره این پدیده جذاب در تاریخ حمل و نقل شهری ایران، البته به این ماجرا محدود نمی‌شود. تاکسی‌تلفنی، چه آن روز که برای نخستین‌بار و با تعداد محدود خودرو، پایتخت‌نشین‌ها را شگفت‌زده کرد و چه امروز که انواع و اقسام آن در قالب تاکسی اینترنتی   و در تعداد هزاران هزار مشغول خدمت‌رسانی به مردم است و به واقع، رکن اصلی حمل و نقلی شهری در روزگار ما تلقی می‌شود، همیشه با حاشیه‌ها و چالش‌های متعددی روبه‌رو بوده است که امروز می‌خواهم درباره آن کمی با شما صحبت کنم، البته ضمن بررسی تاریخ جذاب تاکسی‌تلفنی در ایران.

از تولد تاکسی تا زاده شدنِ تاکسی‌تلفنی!

مشهور است که نخستین شرکت تاکسیرانی تاریخ در سال 1640م، یعنی حدود 383 سال قبل در پاریس و با همت یک کالسکه‌ساز فرانسوی به نام «نیکولاس ساویژ» راه‌اندازی شد. این شرکت با حدود 20 کالسکه بزرگ، کار حمل و نقل مسافر را در پایتخت فرانسه آغاز کرد و چون  روش مشخص و ثابتی داشت و نرخ کرایه آن به نسبت ارزان بود، به شدت مورد توجه مردم قرار گرفت و به دنبال آن، شرکت‌های مشابهی در سراسر اروپا تأسیس شد. بعدها و در پی ساخته شدن خودروی بنزینی، نمونه‌های تاکسی جدید هم به بازار آمد و از سال 1898م / 1277ش (اوایل دوره مظفرالدین‌شاه در ایران)، مجهز به نوعی تاکسیمتر شد که ساخته دست «ویلهلم برون» آلمانی بود. در همان سال‌ها، شرکت دایملر، نوعی خودرو با کاربری تاکسی را ساخت که مشتاقان زیادی در دنیا پیدا کرد؛ آن‌قدر که «هری آلن» آمریکایی از سال 1902م / 1281ش (چهار سال قبل از انقلاب مشروطیت در ایران)، تعداد زیادی از این تاکسی‌ها را وارد نیویورک کرد و بعد از رنگ‌آمیزی آن‌ها با رنگ زرد، شبکه‌ای از تاکسی‌های زردرنگ به وجود آورد که تا 1908م / 1287ش، تعداد آن‌ها به 700 دستگاه رسید. با این حال، سرعت سرسام‌آور گسترش شهرها در اروپا و آمریکا و لزوم ایجاد ساختارهای حمل و نقل کارآمدتر، کارآفرین‌های غربی را به فکر ایجاد تاکسی‌هایی با ویژگی‌های استثنایی‌تر انداخت. اختراع بی‌سیم و آغاز کاربری گسترده آن در جنگ جهانی دوم و سپس، خروج آن از رده فناوری‌های محرمانه نظامی، شرکت‌های تاکسیرانی را به فکر ایجاد سازمان‌های جدید و متمرکز برای تقویت سامانه‌های تاکسیرانی و البته نظارت بیشتر بر تاکسیران‌ها که حالا صاحب شغلی مناسب، آبرومند و نسبتاً پردرآمد بودند، انداخت. در دوره‌های اولیه فعالیت شرکت‌های تاکسیرانی، شرکت مالک خودرو بود و راننده صرفاً مسئولیت شوفری داشت. در ایران هم، چنان که اشاره خواهیم کرد، همین وضع برقرار بود. اواخر دهه 1940 (اواخر دهه 1320ش)، بالاخره برای نخستین بار تاکسی‌های بی‌سیم‌دار وارد چرخه خدمت‌رسانی شدند؛ تاکسی‌هایی که با تلفن متقاضی و اصطلاحاً «پِیج»‌کردن (فراخواندن) راننده‌ای که کمترین فاصله را با مسافر داشت، به مردم خدمت‌رسانی می‌کرد. معمولاً برای شرکت‌های تاکسیرانی شماره‌هایی ساده در نظر گرفته می‌شد تا حفظ آن‌ها راحت باشد. تاکسی‌تلفنی‌های بی‌سیم‌دار، به دلیل استفاده از این وسیله، قدرت عمل و گستره فعالیت بسیار بالایی داشتند. اما طولی نکشید که تاکسی‌تلفنی‌های خصوصی‌تر نیز، در برخی مناطق اروپا و آسیا راه‌اندازی شد و چون آن‌ها قادر نبودند مانند شرکت‌های بزرگ، از امکانات جدید استفاده‌کنند، به همان ارتباط تلفنی و اعزام منطقه‌ای خودرو قناعت کردند و به تدریج، به استخدام راننده‌های صاحب خودرو پرداختند. این روش تا دهه اخیر و استفاده از اینترنت برای سازمان‌دهی حمل و نقل شهری ادامه یافت و سپس، وارد مرحله جدیدی شد که تقریباً همه ما با آن آشنا هستیم.

مقدمات تأسیس تاکسی‌تلفنی در ایران 

اگر یادتان باشد، یک‌بار در صفحه تاریخ، مفصلاً درباره تاریخچه تشکیل نخستین شرکت تاکسیرانی صحبت کردم (صفحه 7 روزنامه خراسان، مورخ 12 مرداد 1399 را ببینید) و گفتم که چگونه فخرالدوله، حدود سال 1301ش، اولین شرکت تاکسیرانی را در تهران تأسیس کرد. بعدها، دامنه استفاده از این وسیله نقلیه عمومی، به دیگر شهرهای بزرگ ایران، از جمله مشهد، تبریز، شیراز و ... نیز  کشیده شد. در کشور ما هم، روند توسعه تاکسیرانی کاملاً شبیه کشورهای پیشتاز در این عرصه بود؛ نخستین خودروها متعلق به شرکت‌ها بودند و راننده فقط مسئولیت شوفری داشت. کمیِ تعداد خودروها و بالابودن تعداد متقاضیان شوفری تاکسی، این حرفه را در نخستین سال‌های ورود به ایران، تبدیل به حرفه‌ای پرطرفدار و اصطلاحاً «باکلاس» کرد. با این حال، دو مشکل اساسی در ساختار تاکسیرانی ایران وجود داشت که از زمان تأسیس شرکت تاکسیرانی فخرالدوله تا حدود 45 سال بعد، اسباب نارضایتی و درگیری‌های متعددی را میان رانندگان تاکسی و مسافران به وجود می‌آورد؛ مشکل نخست مربوط به نرخ کرایه تاکسی بود که شهرداری‌ها سعی در مدیریت آن داشتند، ولی عملاً کاری از پیش نمی‌بردند و مشکل دوم، به پراکنش فعالیت تاکسی‌ها مربوط می‌شد که عموماً بر نقاط پرجمعیت تمرکز داشتند و مناطق کمتر برخوردار یا کم‌جمعیت، قادر به استفاده درست و به‌هنگام از تاکسی نبودند. در همین ایام، تعداد خودروهای شخصی که در فضای حمل و نقل شهری فعال بودند نیز، افزایش یافت و برخی از آن‌ها، به عنوان خودروهای دربستی، با هتل‌ها و دیگر نهادهای مرتبط همکاری می‌کردند. با این حال، تا اواخر دهه 1348، هیچ کس به این فکر نیفتاد که مرکزی برای ارائه خدمات این قسم خودروها راه‌اندازی کند و راستش، قانونی هم وجود نداشت که بگوید برای تأسیس چنین مرکزی، به چه ساز و کار و چه مقدماتی نیاز است؟

آغاز به کار 72111

این‌که چطور فکر تأسیس تاکسی‌تلفنی، آن هم با اتکا به شکل پیشرفته استفاده از بی‌سیم برای مدیریت رانندگان به ذهن مؤسسان تاکسی 72111 رسید، دقیقاً معلوم نیست، اما تقریباً نمی‌توان تردید کرد که چنین فکری، الگوبرداری از نمونه‌های خارجی بوده‌است؛ همان‌طور که در روزگار ما نیز، تاکسی‌های اینترنتی با استفاده از الگوهای موفق دیگر کشورها راه‌اندازی شد و تقریباً فکری بومی نبود. راه‌اندازی چنین سازمانی در ایران از جهاتی پرخطر به حساب می‌آمد؛ این‌که شاید رغبت به چنین وسیله‌ای، به دلیل فاصله معنادار قیمت استفاده از آن با تاکسی‌های معمولی و به ویژه اتوبوس‌های شهری، زیاد نباشد و تاکسی‌تلفنی در اولین حضور خود در جامعه، شکستی سخت را تجربه کند. به همین دلیل، تعیین ایستگاه‌ها و توزیع خودروهای مجهز به بی‌سیم در آن‌ها با احتیاط صورت گرفت. در ابتدا، تنها هشت ایستگاه برای این نوع از تاکسی‌ها پیش‌بینی شد؛ «میدان فردوسی»، «چهارراه پل چوبی»، «جاده قدیم شمیران سه‌راه ضرابخانه»، «میدان تجریش»، «جاده تهران‌نو سه راه نارمک»، «سه‌راه عباس‌آباد»، «خیابان سپه سه‌راه موزه» و «خیابان سی‌متری چهارراه منیریه». در اطلاعیه مربوط به فعالیت نخستین تاکسی‌تلفنی ایران آمده‌بود که مسافران هم با تلفن می‌توانند به تاکسی دسترسی داشته‌باشند و هم ، «می‌توانند با مراجعه به ایستگاه از تاکسی‌های تلفنی استفاده نمایند.» به این ترتیب، مدیران نخستین تاکسی‌تلفنی ایران، کوشیده‌بودند تا حاشیه امنیت مناسبی برای فعالیت اقتصادی شرکت خود ایجاد کنند. نرخنامه‌ها در نخستین تاکسی‌تلفنی ایران ثابت بود و از طریق بی‌سیم به اطلاع راننده می‌رسید و رسیدگی به تخلفات راننده نیز، با تماس مسافر انجام می‌گرفت.

عبور از تاکسی‌تلفنی به تاکسی  اینترنتی

با این حال، دوام تاکسی‌تلفنی‌های بی‌سیم که فعالیت آن‌ها تمام شهر را پوشش می‌داد و مانند تاکسی‌های بی‌سیم و اینترنتی امروز عمل می‌کرد، با آغاز فعالیت تاکسی‌تلفنی‌های منطقه‌ای، از دهه 1350، محدود شد. تاکسی‌تلفنی‌های منطقه‌ای که به سرعت در شهرهای مختلف و از جمله شهر مشهد تأسیس شدند، در محدوده خاصی فعالیت می‌کردند و به همین دلیل، بیشتر محل دریافت خدمات از سوی اهالی آن منطقه بودند. طولی نکشید که استفاده از این نوع تاکسی‌تلفنی‌ها در ایران رواج بسیار یافت، آن‌گونه که از میانه دهه 1350 به بعد، به عنوان یک شغل کاملاً مناسب و قابل اتکا  تلقی می‌شد. معمولاً جوانان جویای کار که صاحب خودرو بودند، در تاکسی‌تلفنی‌ها مشغول به کار می‌شدند و درآمد آن‌ها به اندازه ای‌ بود که فرد می‌توانست یک زندگی معمولی را به راحتی اداره کند. از نیمه نخست دهه 1390، به تدریج پدیده‌ای جدید، فعالیت تاکسی‌تلفنی‌ها را تحت تأثیر قرار داد؛ تاکسی‌های اینترنتی با توجه به افزایش کیفیت شبکه اینترنت کشور، با الگوبرداری از نمونه‌های خارجی، به سرعت شکل گرفتند و فعال شدند؛ آسانی استفاده از این نوع تاکسی‌تلفنی – که حالا دیگر هیچ ارتباطی با تلفن نداشت و آن را صرفا بر اساس عادت، به این نام یا با عنوان «آژانس» می‌شناختند – رغبت فوق‌العاده مردم را در پی داشت. مبالغ کرایه کمتر، دست‌کم در آغاز فعالیت و تعیین آن با نرم‌افزارهای ویژه شرکت‌های مربوط و نیز، تمهیدات و تسهیلاتی که برای راننده و مسافر پیش‌بینی می‌شد، در افزایش این علاقه و رغبت مؤثر بود. با گذشت 54 سال از راه‌اندازی نخستین شبکه تاکسی‌تلفنی ایران، امروزه شاهد تغییرات اساسی و افزایش عجیب و غریب کاربرد این وسیله در زندگی عمومی مردم هستیم.