شب قدر است و طی شد نامه هجر - سلامٌ فیه حتی مَطلعِ الفَجر
نگاهی به جایگاه منحصر به فرد و اعمال اختصاصی شب 23 ماه مبارک رمضان در آثار شیخ صدوق، شیخ توسی، سید بن طاووس، ثقةالاسلام کلینی و شیخ عباس قمی
جواد نوائیان رودسری – در میان سه شبی که از آنها با عنوان شبهای قدر، در ماه مبارک رمضان یاد میشود، یعنی شبهای نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم این ماه پربرکت، احتمال «قدر»بودنِ آخرین شب، یعنی شب بیست و سوم را بیشتر دانستهاند. اهتمام ائمه معصومین(ع) به شبزندهداری در این شب و بهرهگرفتن از خیرِ کثیر شب قدرِ سوم، الگویی عالی برای ماست که جایگاه شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان را بشناسیم و از برکات آن بهرهمند شویم. در روایتی که مرحوم شیخ عباس قمی در «مفاتیح الجنان» آورده، آمدهاست که حضرت فاطمه زهرا(س)، در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان، نه فقط خودش به عبادت و شبزندهداری مشغول میشد، بلکه فرزندان عزیز و دلبند خود را هم به بیداری و عبادت دعوت میکرد؛ آنها را روزها میخواباند تا بتوانند شب بیست و سوم را بیدار بمانند؛ با روشهای مختلف تشویقشان میکرد و پیوسته میفرمود: «محروم کسی است که از خیر این شب محروم بماند.» در روایت دیگری آمدهاست که پیشوای ششم شیعیان، امام صادق(ع)، همیشه مقیّد بود که احیای شب بیست و سوم ماه رمضان را در مسجد برگزار کند و حتی یکبار که به دلیل بیماری، قادر به حرکت نبود، دستور داد که اهلخانه برای رفتن به مسجد یاریاش کنند و سومین شب قدر را در مسجد به عبادت مشغول شد. از مجموع آنچه اشاره شد و نیز، روایاتی که در این مجال، فرصت طرح و ارائه آنها نیست، چنین بر میآید که باید نسبت به سومین شب قدر، به عنوان شبی که احتمال «قدر»بودن آن بیش از دو شب دیگر است، دقت و اهتمام بیشتری داشت و از آن، برای خودسازی و بهرهمندی مضاعف از برکات ماه مهمانی خدا، بهره برد. منظور از احیا یا شبزندهداری در شب قدر، صرفاً بیدارماندن تا هنگام سحر نیست. مؤمنان در این شبِ بزرگ، با تأسی به پیشوایان دینی خود، برنامههای عبادی خاصی دارند که انجام آنها را، اسباب امیدواری به دریافت رحمت الهی و قرار گرفتن در شمول غفران حضرت حق میدانند. با توجه به آنچه در منابع معتبر شیعه مانند «اقبال الاعمال» و «مفاتیح الجنان» درباره اعمال شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان وارد شدهاست، میتوان این اعمال را در دو بخش اعمال مشترک شبهای قدر و نیز، اعمال اختصاصی شب بیست و سوم تقسیم کرد. افزون بر این، تقسیمبندی دیگر نیز میتوان در نوع این عبادات داشت؛ اعم از تلاوت سورههای مختلف قرآن، اقامه نماز، قرائت ادعیه و... که در ادامه به بررسی بخشی از آنها خواهیم پرداخت.
دعا، کلید دروازه رحمت الهی
ثقةالاسلام کلینی در جلد دوم کتاب شریف «اصول کافی»، بخش «کتاب الدعا»، روایتی از حضرت امام صادق(ع) نقل میکند که آن حضرت فرموده است: «أفْضَل العبادة الدُّعا»؛ برترین عبادت، دعا کردن است؛ نظیر این روایت را از قول دیگر معصومین(ع) داریم که در برخی از آنها، دعا را مغز و اصل عبادت دانستهاند. این قول، البته منبعث از کلام وحی است که میفرماید: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» (غافر - 60)، مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم. ادعیه شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان، افزون بر دعای مشهور «جوشن کبیر» که گروهی از بزرگان شیعه، مانند کفعمی، صاحب کتاب «مصباح» و عالم بزرگ قرن نُهُم آن را در آثار خود آوردهاند، شامل دعاهای خاص نیز هست. به عنوان نمونه، شیخ عباس قمی دعایی با مطلع «یَا بَاطِناً فِی ظُهُورِهِ وَ یَا ظَاهِراً فِی بُطُونِهِ» را به عنوان دعای مخصوص این شب، نقل کردهاست. این دعا، از کتاب «اقبال الاعمال» سید بن طاووس (ج 1، ص211)، عالم بزرگ قرن ششم و هفتم روایت شده که منسوب به امام حسن مجتبی(ع) است. از دیگر ادعیه مخصوص شب بیست و سوم، میتوان به دعاهای «مکارم اخلاق» و «توبه» در صحیفه سجادیه اشاره کرد و نیز، دعای «اللَّهُمَّ امْدُدْ لِی فِی عُمُرِی، وَ أَوْسِعْ لِی فِی رِزْقِی». افزون بر این دعاها، خواندن دعای «فَرَج»، در همه حال و در حد توان، در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان، بسیار توصیه شدهاست.
زمزمه کلام وحی
قرائت قرآن کریم، یکی از اعمال مهم شبهای قدر است و در برخی روایات، تأکید شده که در این شب، مؤمنان هرچه میتوانند، قرآن بخوانند. با این حال، برای قرائت قرآن در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان، شیخ عباس قمی در «مفاتیح الجنان» و با تکیه بر روایات معصومین(ع) خواندن برخی سورهها را حائز اهمیت بیشتر دانسته است؛ سورههای عنکبوت، روم، دخان و از همه مهمتر، سوره قدر که خواندن آن به تعداد هزار دفعه، از اعمال مخصوص این شب مبارک محسوب میشود.
اقامه نماز
نماز نیز، یکی از مهمترین اعمال عبادی در شبهای قدر و از جمله، شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان است. ثقةالاسلام کلینی در کافی، روایتی را نقل کرده که مرحوم شیخ عباس قمی آن را در «مفاتیح الجنان» آوردهاست؛ در این روایت نقل شده که امام باقر(ع) در شبهای قدر، تا نیمه شب به دعا مشغول بود و پس از آن، به اقامه نماز میپرداخت. از نمازهای مشهور این شب، نمازی است که شیخالطائفه، شیخ توسی در کتاب ارجمند «تهذیب الاحکام» به نقل از امام صادق(ع) آورده است؛ نمازی که میتوان آن را در صورت ناتوانی، به حالت نشسته و حتی خوابیده اقامه کرد؛ در این نماز که 100 رکعت است، بعد از هر حمد، 10 مرتبه سوره توحید قرائت میشود. این نمازی است که شیخ صدوق نیز، در کتاب شریف «أمالی» اقامه آن را در شبهای قدر، به ویژه شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان، توصیه میکند.
شب آگاهی و خردمندی
شب قدر، شب آگاهی است؛ شب شناخت و معرفت نسبت به پروردگار و نعمات او. اسلام دینی است که برای آموزش و آموختنی که در راستای رسیدن به چنین کمالی باشد، ارزش فراوانی قائل است. نگاهی به آثار علمای نامدار و دانشمندان بزرگ جهان تشیع، نشان میدهد که بسیاری از آنها، به امور علمی و تحقیقات خویش در شب قدر ادامه میدادند و آن را مصداق عبادتی مورد پذیرش حضرت حق میدانستند. شیخ صدوق در کتاب «أمالی»، ضمن بیان اعمال شب قدر، به نکتهای بسیار مهم میپردازد؛ او میگوید: «وَ مَنْ أَحْیَا هاتَیْنِ اللَّیْلَتَیْنِ بِمذاکِرَةِ الْعِلْمِ فَهُوَ أَفْضَلُ» (ص649؛ انتشارات کتابچی؛ 1376) هرکس این دو شب را (21 و 23 ماه مبارک رمضان) با مباحثه علمی احیا بدارد، برایش بهتر است. جالب اینجاست که در میان آثار علمی جهان تشیع، کتابهایی که نگارش آنها در شب قدر به پایان رسیده باشد، کم نیست؛ از جمله آنها میتوان به اتمام «کشف الغمّة فی معرفة الائمّة» اثر بهاءالدّین اربلی در 21 رمضان سال 687، جلد 22 «بحارالانوار»، اثر علاّمه محمّدباقر مجلسی در شب 21 رمضان سال 1084، «جواهر الکلام» اثر شیخ محمّد حسن نجفی در شب 23رمضان سال 1254، «نفس الرّحمان فی فضائل سلمان» اثر میرزا حسین نوری در شب 23 رمضان سال 1283، «منتهی الآمال فی تواریخ الّنبیّ و الآل» اثر شیخ عبّاس قمی در شب 23 رمضان سال 1350، «معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرّواة» اثر آیتا...العظمی سیّد ابوالقاسم خوئی در شب 19 رمضان سال 1389 و «المیزان فی تفسیر القرآن» اثر علاّمه سیّد محمّد حسین طباطبائی در شب 23 رمضان سال 1392 اشاره کرد. بنابراین، کسب علم و معرفت و تلاش برای آگاهیبخشی به مؤمنان، میتواند به عنوان عمل صالح و مقبول حضرت باریتعالی، در این شب بزرگ درنظر گرفته شود و مگر جز این است که همه آنچه در عبادات به انجام آن از باب وجوب یا استحباب مکلف شدهایم، در راستای آگاه شدن و معرفت به نعمات الهی و درک جایگاه بلند بندگی حضرت حق است؟