کابوس فقدان استراتژی تولید در برابر رویای خود کفایی
نویسنده : سید یحیی عظیمی
در سال پایانی برنامه چهارم «اهداف کمی» در محصولات جو، ذرت، گندم و برنج محقق شده است؛ ولی در زمینه چغندر قند و دانه های روغنی اهداف کمی به دلیل رویارویی با خشکسالی و کاهش سطح زیر کشت تحقق نیافته و این مطلبی است که محمدرضا اسکندری وزیر جهاد کشاورزی در گفت وگو با خبرگزاری مهر عنوان کرده است.
وی میزان تولید گندم در سال اول برنامه چهارم در سال زراعی ۸۳ تا ۸۴ را معادل ۱۴ میلیون و ۳۰۷ هزار تن و در سال زراعی ۸۴ تا ۸۵ معادل ۱۴ میلیون و ۶۳۳ هزار تن و در سال زراعی ۸۵ تا ۸۶ را معادل ۸/۱۵ میلیون تن ذکر می کند.
وزیر جهاد کشاورزی با اشاره به سرمازدگی و خشکسالی در سال زراعی ۸۶ تا ۸۷ و میزان خسارات به مزارع گندم دیم کشور می گوید: با وجود خشکسالی ها در سال پایانی برنامه چهارم به دلیل اجرای طرح های ضربتی خودکفایی در تولید گندم استمرار دارد.
همچنین میزان تولید جو در سال زراعی ۸۴- ۸۳ معادل ۲ میلیون و ۸۵۶ هزار تن و در سال زراعی ۸۵- ۸۴ معادل ۲ میلیون و ۹۵۶ هزار تن و در سال زراعی ۸۶- ۸۵ معادل ۳ میلیون و ۸۵۰ هزار تن اعلام شده است.
براساس آخرین آمار رسمی وزارت جهاد کشاورزی، میزان تولید شلتوک برنج در سال زراعی ۸۴- ۸۳ معادل ۲ میلیون و ۷۳۶ هزار تن بوده که در سال زراعی ۸۵- ۸۴ با ۵/۴ درصد کاهش، این رقم به ۲ میلیون و ۶۱۲ هزار تن و در سال زراعی ۸۶- ۸۵ با حدود ۳۰ درصد افزایش به رقم ۳ میلیون و ۳۸۶ هزار تن رسیده است. طبق اعلام این منابع آماری، میزان تولید برنج در سال زراعی ۸۷- ۸۶ با وجود خشکسالی و کاهش ۵۰ هزار هکتاری سطح زیر کشت، میزان تولید در همان سطح سال قبل به ثبت رسیده است همچنین با اجرای برنامه های علمی، فنی و ضربتی، شالیزارها از نابودی نجات پیدا کرده است.
آمارها نشان می دهد که میزان تولید ذرت دانه ای در سال زراعی ۸۴- ۸۳ معادل یک میلیون و ۹۹۵ هزار تن، در سال زراعی ۸۵- ۸۴ معادل ۲ میلیون و ۱۶۶ هزار تن و در سال زراعی ۸۶- ۸۵ به رقم ۲ میلیون و ۶۶۳ هزار تن رسیده است و این رقم در سال زراعی ۸۷- ۸۶ با وجود خشکسالی شدید و ۶۰ هزار هکتار کاهش سطح زیر کشت تغییر چندانی پیدا نکرده است.
اسکندری می گوید: در سال گذشته بیش از ۲۳ درصد اشتغال، ۸/۱۳ درصد تولید ناخالص ملی و بیش از ۲۰ درصد صادرات غیرنفتی کشور از طریق بخش کشاورزی تامین شده است ضمن این که میزان تولید ذرت ۴۰ درصد، برنج ۳۰ درصد، جو ۳۰ درصد و دانه های روغنی ۱۵ درصد نسبت به سال اول آغاز کار دولت نهم افزایش یافته و در این مدت میزان تولید محصولات شیلاتی، پروتئینی و باغی به ترتیب از رشد ۳۰، ۱۵ و ۲۰ درصدی برخوردار بوده است.
طرح جامع
وقتی بحث خودکفایی در هر امری از جمله بخش کشاورزی مطرح می شود باید خودکفایی را در یک مفهوم متعادل و شکل پایدار ببینیم. بنابراین اگر یک سال به دلیل بارندگی وضعیت خوب شده است و در یک زمینه یا چند محصول به اندازه کافی تولید داشتیم به این مفهوم نیست که ما در زمینه تولید آن محصول به خودکفایی مورد نظر رسیده ایم برای رسیدن به خودکفایی باید طرح و برنامه داشته باشیم.
مهندس دلاور عضو کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی با بیان این مطلب می گوید: پارسال ۷ میلیون تن گندم وارد کردیم و این واردات هم از طریق واسطه ها بود زیرا که ما به دلیل تولید مناسب گندم در چند سال گذشته تا حدودی بی نیاز از واردات گندم از کشور کانادا و استرالیا شدیم اما خشکسالی ها باعث شد که در یک مقطع گندم وارد کنیم و طبیعی بود که این واردات از طریق واسطه ها صورت بگیرد. از سوی دیگر نباید واردات گندم را با تولید موجود در کشور جمع کنیم و مدعی شویم که در زمینه تولید گندم به خودکفایی رسیده ایم.
بدون تردید وقتی می خواهیم از خودکفایی در زمینه کشاورزی حرف بزنیم باید الگوی کشت مناسبی معرفی کنیم. در شرایط فعلی اگر از ما سوال شود که چه الگویی در زمینه محصولات کشاورزی داریم بدون تردید پاسخ قانع کننده ای نخواهیم داشت زیرا که در الگوی کشت باید طرح جامع داشته باشیم تا مشخص شود که در چه منطقه ای از کشور می توانیم چه نوع محصول دارای مزیت را تولید کنیم.
به عنوان مثال از ۱۰۸ کارخانه پنبه در کشور حدود ۴۰ کارخانه در استان های خراسان قرار دارد. همچنین از تعداد ۳۴ کارخانه قند در کشور نزدیک به ۱۰ کارخانه آن در استان های خراسان است در واقع ما در استان های خراسان قند، پنبه، زعفران و کرم ابریشم تولید می کنیم اما الگوی طرح جامع در هیچ زمینه ای از این نوع تولیدات نداریم. در واقع سوال این است که اگر استان خراسان در تولید این چهار نوع محصول دارای ظرفیت است باید با توجه به این مزیت در استان های خراسان به شکل ویژه برنامه ریزی شود تا با طرح جامعی که تهیه می شود بتوانیم به خودکفایی در تولید این نوع محصولات برسیم ولی متاسفانه چنین نیست و به دلیل فقدان برنامه ریزی های مناسب در شرایط کنونی هم در تولید چغندر قند و هم در تولیدات پنبه و سایر موارد در استان با مشکل روبه رو می شویم.
چون الگوی کشت نداریم یک سال کشاورزان در حد وفور پیاز تولید می کنند و سال دیگر به سمت تولید سیب زمینی می روند. این نوسانات نشان می دهد که برنامه ریزی ها در وزارت جهاد کشاورزی درازمدت و براساس طرح جامع و الگوی کشت نیست. در واقع به عنوان مثال به یک باره با صفر کردن تعرفه شکر یا پنبه، برای تولید این دو محصول در کشور به طور جدی مشکل به وجود می آوریم و باعث می شویم که پنبه ها در انبارها بماند و با واردات محصولات مختلف، شرایطی را به وجود می آوریم که تولیدات داخلی دچار مشکل می شود.
وی می افزاید: وقتی بدون برنامه واردات محصولات کشاورزی را در دستور کار قرار می دهیم، باید منتظر ضرر در محصولات کشاورزی داخلی باشیم بنابراین تا زمانی که طرح جامع نباشد و الگوی کشت را با توجه به شرایط جغرافیایی و آب و هوایی کشور تعریف نکنیم همواره با واردات بدون حساب زمینه تولید محصولات داخلی را تضعیف می کنیم و در شرایط کنونی چنین طرحی در دست کارشناسی است و ۱۰ تا ۱۵ درصد آن کارشناسی شده است و کارشناسان کشاورزی وسازمان های غیردولتی می توانند در بحث های کارشناسی آن به وزارت کشاورزی و کمیسیون کشاورزی مجلس کمک کنند چون با طرح جامع کشاورزی ما می توانیم مزیت های کشاورزی کشور را بشناسیم و هرمحصولی را در جای خودش تولید و سیاست خودکفایی را با زیرساخت های مناسب تقویت کنیم.
راهبرد واردات و صادرات
خودکفایی در برخی از محصولات کشاورزی، حاصل تلاش و برنامه هایی است که دنبال شده است و تحقق برنامه خودکفایی محصولات جو، ذرت، گندم و برنج در سال پایانی برنامه چهارم را باید در راستای همان برنامه ریزی ها دید.
مجید موسوی کارشناس معاونت طرح و برنامه وزارت جهاد کشاورزی در مورد خودکفایی محصولات کشاورزی می گوید: وقتی از نظر کارشناسی گفته می شود که ما در تولید محصولات کشاورزی به خودکفایی رسیده ایم، به این معناست که ساختار زیربنایی تولید یک محصول در کشور فراهم شده است و به این معنی است که کشور در تولید آن محصول به خودکفایی رسیده است و در صورت بروز برخی حوادث اکولوژیکی نظیر خشکسالی و سرما، چندان با مشکل روبه رو نخواهیم شد زیرا که زیرساخت کار تولید یک محصول در کشور به وجود آمده است و آسیب چندانی به خودکفایی وارد نخواهد شد.
وی می افزاید: از سال ۸۳ بستر خودکفایی گندم در کشور فراهم شد و تمامی فاکتورهای لازم در ساختارها شکل گرفت و در تولید فیزیکی هم موفق شدیم. اما در چند سال گذشته با خشکسالی و سرمازدگی و سایر عوامل اقلیمی به نوعی تولید گندم کاهش یافت اما چون زیرساخت ها درست بود، در روند کار و خودکفایی برخی محصولات مورد نظر دچار مشکل نشدیم.
وی اضافه می کند: درست است که می گویم در تولید بعضی از محصولات به خودکفایی رسیده ایم؛ اما این به آن معنا نیست که از آن نوع محصول چیزی وارد نکنیم بلکه استراتژی ما در بعضی مواقع این است که بخشی از آن محصولات را صادر و مقداری از همان محصولات را هم در حجم کمی وارد کنیم. به عنوان مثال ما در معاملات خارجی به ویژه در بحث میوه جات گاهی پایاپا عمل می کنیم یعنی ممکن است گندم صادر کنیم و شکر وارد شود یا سیب صادر شود و موز وارد کنیم در حالی که در کشور هم برنج داریم و هم شکر.
بنابراین با توجه به راهبرد و استراتژی که در امر واردات و صادرات داریم، نسبت به صادر کردن یا وارد کردن یک کالا باید بحث کرد و وارد کردن یک محصول با این که در تولید آن محصول خودکفا هستیم بستگی به راهبرد واردات و صادرات دارد.
در واقع استراتژی واردات و صادرات حرف اول را می زند و تصمیمات باید براساس آن استراتژی گرفته شود.
بنابراین اگرچه زیرساخت های تولید یک محصول در کشور وجود دارد و ممکن است در تولید آن محصول به خودکفایی هم رسیده باشیم، اما با توجه به راهبردهای تعریف شده این احتمال وجود دارد که یک سال از تولید آن محصول کاسته و در همان سال نسبت به واردات آن اقدام شود یا در یک سال دیگر تولید همان محصول را افزایش دهیم به گونه ای که بتوانیم آن محصول را صادر کنیم. بدون تردید در اصل صدمه ای به اصل خودکفایی وارد نخواهد شد و سیاست رسیدن به خودکفایی در محصولات مختلف با توجه به شرایط دنبال می شود.
از سوی دیگر وزیر جهاد کشاورزی در سفر به استان خراسان در پاسخ خبرنگارانی که از وی درباره خودکفایی گندم در سال جاری سوال کردند، گفت: در سال جاری به دلیل بارندگی های کافی از نظر خودکفایی در کشور مشکلی نداریم و در بخش گندم دیم به خودکفایی رسیده ایم و تولید گندم آبی هم مثل سال گذشته است بنابراین امسال واردات گندم را در دستور کار نداریم اما در مورد واردات گندم غیردولتی، ممکن است موضوع فرق کند، زیرا که واردات گندم براساس مصارف صنعتی صورت می گیرد و اگر بخش های صنعتی اقدام به این کار بکنند به معنای واردات گندم نخواهد بود.
وی درباره آردهای صادراتی گفت: بخش زیادی از آردهای صادراتی مربوط به گندم هایی می شود که برای فرآوری به کشور وارد شده است و پس از تبدیل به آرد دوباره صادر می شود بنابراین نمی توان ادعای افرادی را که از صادرات گسترده آرد حرف می زنند تایید کرد.
به هر حال اگر راهبرد خودکفایی محصولات و تولید کشاورزی را در دستور کار داریم، باید در برنامه پنجم در بخش کشاورزی به سمتی حرکت کنیم که مفهوم خودکفایی یا استراتژی خودکفایی را حداقل در واردات بعضی از محصولات کشاورزی از کشورهایی نظیر چین، مصر، آفریقای جنوبی، ترکیه و... ببینیم.