هاجر فرخ نژاد-در گذشته از آن به عنوان خشکه چینی و یا در اصطلاح محلی «سنگ آجی» یاد می شد اما در دهه های اخیر به آن آبخوان و آبخیزداری می گویند یعنی علم وهنر مدیریت منابع موجود در حوزه آبخیز به منظور بهره برداری بهینه از منابع با هدف توسعه پایدار است.
آبخیزداری یکی از مهم ترین راهکارهای علمی و عملی برای مقابله با سیل و خشکسالی است پس باید در خراسان جنوبی که حدود دو دهه است با خشکسالی دست و پنجه نرم می کند آبخیزداری و آبخوان داری بیش از پیش برای تقویت سفره های زیر زمینی آب به ویژه قنات ها مورد توجه قرار گیرد.
حوزه های آبخیزخراسان جنوبی درتقسیم بندی بزرگ حوزه های ایران جزو حوزه های آبخیز کویر لوت، کویر مرکزی، حوزه شرقی و هامون است. برهمین اساس عرصه های قابل فعالیت و نیازمند برای انجام طرح های جامع آبخیزداری حدود 7 میلیون و 314 هزار و 454 هکتار و معادل 76.6 درصد مساحت استان است که شامل عملیات و طرح های آبخیزداری و حوزه های سدها، مرزی، داخلی، شهری و پخش سیلاب است.
در زمینه اهمیت توجه به حوزه آبخیزداری و آبخوان داری با مهندس«علیرضا نصر آبادی» معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی که حدود 12 سال است به صورت مستمر دراین حوزه فعالیت دارد گفت وگو کردیم او همان ابتدا از این که به این حوزه در استان و کشور توجه نمی شود گلایه می کند و می گوید: در بازه زمانی که خراسان جنوبی مستقل شد لازم بود متولیان امر در دستگاه های اجرایی مرتبط به این تصمیم عملی برسند که باید سازه های آبخیزداری در اولویت باشد اما متاسفانه درعمل به این نتیجه نرسیده اند و در جلساتی هم که برگزار می شود به جرأت می توان گفت که کمترین نامی از آبخیزداری برده می شود و فقط مسئولان گزارش های تخریب ناشی از سیل را اعلام می کنند؛ این که چه اقدامی برای جبران خسارت شده و یا این که اعتبار نداریم تا خسارت وارد شده را جبران کنیم.در حالی که جاده ای که بر اثر سیل تخریب شده و تا عصر آن روز هم مرمت وباز سازی می شود چه تضمینی وجود دارد که بعد از بازسازی دوباره با سیلی دیگر به همان حالت اول برنگردد.
یا برای قناتی که سیل در آن افتاده و تخریب شده کلی هزینه می شود تا مرمت و بهسازی شود اما هیچ تضمینی نیست که در سیلاب بعدی تخریب نشود. در حالی که با اجرای پروژه های آبخیزداری می توانیم این تضمین را بدهیم که از شدت خسارت سیل کاسته شده و نگران این مخاطره طبیعی نباشیم و حتی به این پدیده به عنوان یک فرصت نگاه کنیم. اگر هم اکنون نگران وقوع پدیده هایی مانند سیل و زلزله هستیم برای این است که سیاست گذاری ها و برنامه ریزی های انجام شده در سطوح مختلف از کلان گرفته تا محلی غلط بوده است.»
وی می افزاید:از مجموع 15 میلیون و 40 هزار هکتار وسعت استان 7.5 میلیون هکتار، حوزه های آبخیز موثر استان را شامل می شود یعنی نیمی ازخراسان جنوبی را حوزه های آبخیز تشکیل می دهد که در 10 سال بعد از تقسیم استان تنها در 330 هزار هکتار توانستیم پروژه اجرا کنیم و مجموع اعتباری هم که از سرفصل های مختلف به این موضوع اختصاص یافته است از سال 83 تا 93 ،از 44 میلیارد تومان بیشتر نمی شود و فاصله بسیار طولانی داریم تا بتوانیم نیاز واقعی استان و حداقل های مورد نیاز را رفع کنیم.
به گفته وی در سفرهای استانی هیئت دولت هم که اتفاق می افتد به جرات می توان گفت که بیشترین میزان مکاتبات و درخواست ها از طرف مردم اجرای عملیات آبخیزداری است اما وقت حضور سران مملکتی در استان یا در گفتمان های آن ها در رسانه ها از این که موضوع آبخیزداری دارای اهمیت است سخن به میان می آید ولی در عمل هیچ اتفاقی نمی افتد.
آبخیز داری فراموش شده در سفر های دولت
به عنوان مثال در سفر سال گذشته هیئت دولت به خراسان جنوبی دکتر «روحانی» در جمع مردم مرکز استان برلزوم مدیریت آبخیزداری در خراسان جنوبی تاکید کرد اما در مصوبه های هیئت دولت نه تنها کوچک ترین توجهی به این موضوع نشد، حتی یک ریال هم برای بخش آبخیزداری مصوب نشد.
در تقسیم بندی های اعتباری در سطح کلان کشور هم همین مشکل را داریم به طوری که می توان گفت بودجه های بخش آبخیزداری مشابه بخش آب در وزارت نیرو نیست و تفاوت و فاصله از زمین تا آسمان است این در حالی است که تأثیر و عملکرد طرح های آبخیزداری قابل قیاس نیست.
علاوه براین تجربه نشان داده است هزینه هایی که در طرح های آبخیزداری می شود نسبت به بازخورد آن به لحاظ جغرافیایی و جمعیت زیر پوشش از طرح های آبی به لحاظ اثری که در بهبود کیفی و کمی منابع زیرزمینی دارد به هیچ وجه قابل مقایسه باطرح های بزرگ که با هزینه های گزاف انجام می شود نیست و این را هم به لحاظ کارشناسی و هم از نظر عدد و رقم به آن واقفند اما متاسفانه این روند تصمیم گیری در توزیع اعتبارات همچنان ادامه دارد.
به عنوان مثال سرجمع اعتبارات آبخیزداری کشور از منابع مختلف هر سال از 140 میلیارد تومان بیشتر نمی شود در حالی که یک سازه وزارت نیرو چند هزار میلیارد تومان اعتبار می گیرد و از طرف دیگر باید این را هم درنظر داشت که نگاه جهانی و بین المللی معطوف به آبخیزداری است.
*ذخیره سازی سالانه
وی معتقد است درآن سطحی که عملیات آبخیزداری انجام شود حتی یک قطره باران از بین نمی رود به طوری که در هر هکتار عملیات آبخیزداری بین 350 تا 500 متر مکعب نزولات جوی و روان آب ذخیره و مورد بهره برداری قرار می گیرد که در بدبینانه ترین حالت این رقم درخراسان جنوبی 100 متر مکعب در هرهکتار است و با این حساب چیزی حدود 17 تا 20 میلیون متر مکعب در حوزه هایی که عملیات آبخیزداری اجرایی شده جمع آوری که این رقم هر سال هم تکرار می شود.به گفته وی تا زمانی هم که سازه در منطقه وجود دارد عملکرد آن ادامه می یابد و وقتی سازه رسوب گرفت یعنی تراز شیب منطقه به حد طبیعی و تعادل رسیده و دیگر فرسایش را در آن جا به حداقل می رسانیم که با همان رسوبی که پشت سازه جمع شده یک مخزنی می شود برای نگهداشت آب، نفوذ تدریجی آب در زمین و جلوگیری از هدررفت سیلاب؛ بنابراین روند ذخیره سازی و بهره برداری از نزولات هر سال انجام می شود.
البته هزینه ای که در طول 10 سال برای حوزه های آبخیزداری دراستان صرف شده 44 میلیارد تومان بوده است و این را اگر با هزینه ای که برای یک سد که چند میلیارد تومان برای آن هزینه شده مقایسه کنیم می بینیم در سال می تواند حدود 7 میلیون متر مکعب کنترل سیلاب و ذخیره سازی داشته باشد.
این حرف به این معنی نیست که نباید سازه بزرگ داشته باشیم بلکه این نوع سازه ها باید در نقاط محدودی ایجاد شود اما بیشترین تمرکز باید روی همین طرح های آبخیزداری کوچک باشد چون هزینه های کمتری هم دارد.به علاوه عرصه جغرافیایی وسیع و جمعیت بیشتری را هم پوشش می دهد. یک مثال ساده حوزه سد رزه شهرستان درمیان است. سدی که در نقطه صفر مرزی احداث شده ابتدا لازم است جمعیت در این نقطه مستقر شود و زمین های مرتعی موجود دراین منطقه تغییر کاربری داده، خط لوله و دیگر زیرساخت ها برای جمعیتی که می خواهند ساکن شوند فراهم شود. یعنی باید هزینه های گزافی شود تا تعدادی بتوانند از این آب استفاده کنند اما اگر همین هزینه در حوزه های آبخیزداری درمیان و قهستان انجام می شد می توانستیم جمعیت زیادی را پوشش داده و سفرهای دشت اسدیه را هم تغذیه کنیم.اگر این کار انجام می شد افرادی که دراین مناطق به خاطر کم آبی و خشکی قنات ها درحال مهاجرت هستند ماندگار می شدند.بقیه طرح های آبخیزداری در کشور واستان هم همین وضعیت را دارند و باید هم نگاه ها و هم سیاست گذاری ها در توزیع و تخصیص اعتبارات اصلاح شود.وی می گوید: پدیده هایی چون سیل و خشکسالی در شبکه طبیعت اتفاق می افتد که گاهی از حد طبیعی خود فراتر رفته و آثار آن جنبه تخریبی پیدا می کند که آن هم به عملکرد خودمان در طبیعت بر می گردد.
وی خاطرنشان می کند: سیل در خراسان جنوبی از نگاه آبخیزداری به عنوان تهدید نگاه نمی شود بلکه دراین حوزه از آن به عنوان فرصت یاد می کنیم هرچند در این استان خشکسالی حاکم است اما در کنار آن خداوند پدیده سیلاب را قرار داده تا بتوانیم از آن درست استفاده و آن را مدیریت کنیم.
بالاخره الگوی جهانی گرم شدن کره زمین و تغییراتی که در رژیم بارندگی براثر آن ایجاد شده برمی گردد به عملکرد انسان ها در زمینه صنعتی شدن و دخل و تصرف بیش از حد در محیط زیست که آن هم منجر به شدت و حدتی شده است بنابراین اگر نگاهمان را به طبیعت عوض کنیم به طور قطع برنامه ریزی ها و مدیریت مان تغییر خواهد کرد.
به گفته وی خشکسالی موضوعی نیست که تازگی داشته باشد در گذشته و حدود یک قرن قبل هم این اتفاق افتاده که گذشتگان به خوبی با آن کنار آمده و آموخته اند که با طبیعت سازگاری پیدا کنند.خراسان جنوبی به دلیل موقعیت جغرافیایی در منطقه خشک قرار گرفته و باید مردم آن با شرایط سازگاری پیدا کنند و آنچه را در اختیار دارند مدیریت کرده و درست مورد استفاده قرار دهند چه منابع آب، زیرزمینی، زیر سطحی و یا سطحی است.اگر این منابع درست و منطقی مدیریت شود برای خودمان باقی خواهد ماند زیرا اگر به منابع موجود آسیبی وارد نشود نسل های آینده هم می توانند از آن استفاده کنند.
*بارندگی پایین از متوسط کشوری
اهمیت و ضرورت این موضوع هم بنابر نظر وی به این برمی گردد که به لحاظ وضعیت اقلیمی از جنبه بارش هم که بخواهیم حساب کنیم میزان بارندگی در خراسان جنوبی از متوسط کشوری هم پایین تر است.متوسط جهانی بارندگی 750 تا 800 میلی متر است این درحالی است که متوسط کشوری 250 میلی متر یا کمتر است باز خراسان جنوبی حدود 150 میلی متر بوده که با توجه به استمرار خشکسالی ها به حدود 134 میلی متر رسیده است که این خودش مهم و قابل توجه است.از جنبه دیگر نحوه بارش هم موثر است زیرا در این استان بارندگی های بلند مدت و آرام نداریم که به راحتی در زمین نفوذ کند و بیشتر شاهد باران های سیل آسا هستیم که در این شرایط خشکسالی به کرات شاهد سیلاب های مخرب در نقاط مختلف استان هستیم.در کنار بحث خشکسالی در تک تک شهرستان ها مشکل سیلاب و شدید شدن روان آب را داریم.
به علاوه در فصول بهار، تابستان و پاییز بارندگی صفر یا بسیار کم است و اگر هم بارندگی اتفاق می افتد در اواخر زمستان و بهاراست که تا حدودی هم نیاز آبی کمتر است.اما همه عوامل را که در بخش بارندگی در نظر می گیریم به این نتیجه می رسیم که در بخش آبخیزداری آنچه ضرورت دارد این است که بتوانیم روان آب را در بارندگی های کم اما شدید و سیل آسا با اجرای سازه های آبخیزداری مدیریت و بهره برداری کنیم.
وی ادامه می دهد: از جنبه دیگر هم اگر بخواهیم حساب کنیم نحوه پردازش جغرافیایی و سیستم میکرو اقلیم هایی است که در استان داریم زیرا در اصل خراسان جنوبی یک استان کویری و بیابانی است اما می بینیم که تمرکز حدود 50 درصد جمعیت این استان در روستاهاست که حدود 60 درصد منابع آبی خراسان جنوبی را به خود اختصاص می دهند.
علاوه براین حدود 6 هزار رشته قنات در این استان داریم که با توجه به شرایط اقلیمی حاکم بر خراسان جنوبی بیشتر آن ها در کوهستان ها و حوزه آبخیز پخش شده اند که این منابع آبی هم در زمینه سازگاری با اقلیم منطقه است یعنی سیستم قنات یک دانش بومی است که گذشتگان برای استفاده از جریان های زیر سطحی و زیر قشری حفر می کردند و این جریان های زیر قشری به طور مستقیم ربط دارد به این که چه میزان سیل در این آبراهه جاری شود و چه میزان از سیلاب را بتوانیم کنترل کنیم که مدت زمان ماندگاری و نفوذ آن در داخل جریان های زیر سطحی و سفره های زیر زمینی بیشتر شود تا شاهد افزایش و تداوم آبدهی قنات ها باشیم که این هم میسر نیست مگر با اجرای سازه های آبخیزداری.اگر بخواهیم با توجه به کم آبی های موجود سازگاری قنات ها را بیشتر و آب دهی آن را با تنش های خشکسالی افزایش دهیم تنها راه این است که سازه های آبخیزداری را در بالادست قنات ها آن هم در سطح گسترده و به تعداد زیاد اجرا کنیم.
در کنار این موضوع با توجه به اهمیت سازه ها و پروژه های آبخیزداری ضروری است تا کارشناسان و دستگاه های متولی سمت و سوی خود را از سازه ها و طرح های بزرگ مانند سدسازی به سمت سازه های آبخیزداری سوق دهند زیرا بیش از یک دهه است که سد سازی در سطح بین الملل و کشورهای توسعه یافته منسوخ شده وحتی به دنبال این هستند که سدهای ایجاد شده را هم تخریب کنند.علاوه براین سازمان های بین المللی و کشورهای توسعه یافته به دنبال این هستند تا به جای احداث سازه ای بزرگ در داخل حوزه های آبریز کارکنند زیرا اجرای سازه های کوچک با هزینه کمتر، پراکنش بیشتر جغرافیایی و زیر پوشش بردن جمعیت بیشتر امکان پذیر است اما وقتی سد احداث شود این طور نیست که بتواند جمعیت زیادی را پوشش دهد و به طورحتم نیازمندیم در پایین دست آن سیستم های انتقال آب را اجرا کنیم و یا در بیشتر نقاط چون جمعیتی ساکن نیست باید به دنبال این باشیم که حتی جمعیت هم در آنجا مستقر کنیم.
حتی سدهای بزرگی زده شده که حالا به هر دلیلی چون مطالعات درستی روی آن انجام نشده دچار مشکل شده است هرچند هزینه های گزافی صرف احداث آن شده اما هم اکنون باید چند برابر این هزینه شود تا مشکل سد برطرف شود که نمونه آن هم سد گتوند است.براین اساس لازم و شایسته است تا برنامه ریزان در سطوح ملی ، منطقه ای و محلی به موضوع آبخیزداری واقع بینانه تر نگاه کنند.همچنین باید دراین موضوع نگاه ما به کنترل پدیده های طبیعی مانند سیل و خشکسالی نگاه سازگاری و پیشگیرانه باشد نه مدیریت بحران و در واقع در این زمینه به مدیریت ریسک بیشتر توجه کنیم تا مدیریت بحران.وی می افزاید: باید کاری کنیم که اگر پدیده طبیعی رخ دهد کمتر آسیب را به محیط اطراف خود وارد کند. اگر برنامه ریزی ها و مدیریت ها درست باشد به جای این که نگران وقوع سیل در استان باشیم باید منتظر این اتفاق باشیم.به گفته وی با توجه به عملکردی که بیشتر پروژه های آبخیزداری درخراسان جنوبی درسال های اخیر داشته است با توجه به وقوع سیلاب های شدید به عنوان مثال در نهبندان در تمام عرصه هایی که کار آبخیزداری انجام شده بیش از 90 درصد سیلاب ها را مهار و کنترل کرده و مورد استفاده و بهره برداری قرار دهیم .هر کجا که کار آبخیزداری انجام نشده بود شاهد خسارات هنگفت به بخش های مختلف به لحاظ مالی و مسائل دیگر مانند تخریب جاده، زمین های کشاورزی و دام به کرات بوده ایم.به گفته وی در 300 بند خاکی ، 600 سازه تور سنگی و به همین اندازه سازه های سنگی ملاتی و سیمانی در استان اجرا شده‌که درهمین سازه ها با وجود خشکسالی های حاکم بین 8 تا 24 میلیون متر مکعب آب ذخیره سازی می شود.
همچنین حداقل بین 600 تا 900 میلیون متر مکعب و به طور متوسط 700 میلیون متر مکعب روان آب به عناوین مختلف به سمت کویر رفته یا از مرزها خارج می شوند.
دانلود تمام صفحات این نسخه
فرخ نژاد- به حوزه آبخیزداری خراسان جنوبی سال گذشته از سوی سازمان مدیریت بحران اعتبار اختصاص نیافت.مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان جنوبی گفت: در 4 سال گذشته از سوی این مدیریت اعتبارات به حوزه آبخیزداری این استان اختصاص یافت اما سال گذشته دراین زمینه اعتباری نیامد.مهندس«میرجلیلی» افزود: سال گذشته 85 درصد اعتبارات مدیریت بحران تخصیص یافت که به صورت مستمر دراختیار وزارتخانه های مربوط قرار گرفت .
ارسال دیدگاه
ضمن تشکر از بیان دیدگاه خود به اطلاع شما رسانده می شود که دیدگاه شما پس از تایید نویسنده این مطلب منتشر خواهد شد..jpg)
