غفلت از اکوتوریسم در خراسان شمالی
اکرم اسعدی- اکوتوریسم به استفاده از جذابیت های بوم شناختی و زیست محیطی و ژئوتوریسم و بهرهگیری از جاذبه های زمین شناختی در صنعت گردشگری اطلاق میشود و هر چند این دو بخش به عنوان دو شاخه مستقل محسوب میشوند اما هر دو به مفهوم استفاده از ظرفیتهای طبیعی در گردشگری هستند و در بسیاری از موارد نمیتوان مرزی بین آن ها قائل شد. صنعت گردشگری که بخشی از آن را ژئوتوریسم و اکوتوریسم تشکیل میدهد، «صنعت بدون دودکش» نام گرفته است؛ زیرا با حفظ طبیعت و پاکی محیط زیست همراه است. این دو شاخه گردشگری کاربردهای فراوانی دارد که از آن جمله میتوان به ایجاد اشتغال، انجام تفریحات سالم، کمک به آموزش و تحقیقات و آشنایی با مسائل اکولوژیکی و زمینشناختی، تبادلات علمی و فرهنگی، افزایش غرور بومی و ملی، آموزش رفتارهای صحیح زیست محیطی و جلب حمایت آحاد جامعه از ذخایر و میراث ملی و طبیعی اشاره کرد. خراسان شمالی با این که جزو پنج استان برتر در آثار طبیعی ملی و حفاظت شده محسوب می شود، چه میزان توانسته است در این زمینه موفقیت حاصل کند؟
ظرفیت های طبیعی خراسان شمالی
دبیر کمیته فنی اداره کل منابع طبیعی خراسان شمالی می گوید: این استان با تنوع زمینشناسی قابل ملاحظه در محدوده سه ایالت ساختاری شامل هزار مسجد، کپهداغ، البرز شرقی و ایران مرکزی قرار دارد و از نظر منابع طبیعی و تقسیم بندی جنگلهای ایران نیز مشتمل بر دو ناحیه رویشی ایران- توران با گونه غالب اُرس در عمده نقاط استان و جنگلهای هیرکانی در غرب استان (منطقه درکش واقع در دامنه شمالی آلاداغ و بهعنوان تنها جنگل بلوط شرق ایران) است. «بهمن هوشمند» می افزاید: همچنین این استان دارای حیات وحش و تنوع گیاهی کمنظیری است و از لحاظ تقسیمات زیستمحیطی مشتمل بر چندین پارک ملی، پناهگاه حیات وحش ومناطق حفاظت شده است. از سایر عوارض طبیعی این استان میتوان به انواع غارها مانند غار هنامه در شیروان و گنجکوه در جاجرم، چشمههای آب گرم معدنی و کارستی نظیر چشمه مهمانک سملقان، قلعه زوی شیروان و ایوبراز و جرگلان، درههای عمیق گسلی و ناودیسی (یا همان زاوها در گویش محلی و کرمانجی شمال خراسان) مانند دره خسرویه فاروج، اسفیدان بجنورد، روئین اسفراین و اوغاز شیروان، انواع آبشارها چون اسطرخی شیروان، بیار مانه و سملقان و ایزی اسفراین، کوهستانها و قلههای مرتفع آهکی با چشماندازهای طبیعی مانند قله شوان گلیل و قلههای شاهجهان، سالوک، بهار و قورخود، یخچالهای کوچک طبیعی (یا همان برفندیلها درگویش کرمانجی خراسان) نظیر برفندیلهای محمدشریف و سنجربیگ در شمال شیروان و هاور در منطقه درکش، تپهها و نهشتههای لسی بدرانلوی بجنورد توأم با تاکستانهای دیم و طبیعت سرسبز، مئاندرها یا همان پیچانرودهای زیبای اترک در منطقه مانه و پدیدهها و رخسارههای متنوع ژئومورفولوژیکی مانند رخساره پهنههای رسی و نمکی، اینسلبرگ و تپههای سرخ منفرد واقع در مناطق بیابانی استان اشاره کرد.وی تصریح می کند: از سوی دیگرخراسان شمالی بهعنوان یکی از قطبهای عشایری کشور و دربرگیرنده صدها طایفه از ایلات کرد (کرمانج) زعفرانلو و شادلو و از جمله کهنترین اقوام ایرانی و آریایی با فرهنگ و آداب و سنن غنی تاریخی نظیر موسیقی اصیل کرمانجی، کشتی باچوخه و صنایعدستی است که در حوالی پدیدههای ژئوتوریستی و اکوتوریستی استان سکنی گزیدهاند. همچنین این استان با ویژگیهای منحصربهفرد از لحاظ جغرافیای انسانی شامل اقوام و گویشهای گوناگون همچون تات، فارس، کرد، ترک و ترکمن بهعنوان گنجینه فرهنگها تلقی میشود. وی اظهارمی دارد: از جنبه دیگر، خراسان شمالی در مسیر جاده آسیایی شمال-مشهدمقدس یعنی در حد فاصل دو قطب مهم گردشگری کشور و در مسیر تردد میلیونها زائری واقع است که به زیارت بارگاه مطهر امام رضا(ع) مشرف میشوند و نیز این استان دارای مکانهای تاریخی و باستانی متعدد مانند آتشکده اسپاخو درمانه و سملقان، ارگ بلقیس اسفراین، قلعه جلالالدین جاجرم، آیینه خانه و عمارت تاریخی مفخم در بجنورد، قلعه تیموری شیروان و بقعه و بارگاههای متعدد مذهبی و صدها اثرتاریخی، مذهبی و باستانی دیگر مربوط به عهد پارتها و دورههای دیگر است.وی خاطرنشان می کند: شاید نتوان مدعی برتری جذابیت های طبیعتگردی این استان نسبت به سایر مناطق کشور شد، اما میتوان به صراحت اذعان کرد که خراسان شمالی دارای ویژگی های منحصربهفردی از انواع گردشگری نظیر گردشگری عشایر، آثار باستانی، تاریخی، فرهنگی و تنوع قومی است که مکمل ظرفیتهای طبیعی استان محسوب میشود. وی پیشنهاد می کند: سازمانهای مرتبط مانند میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری، سازمان مدیریت و برنامهریزی، منابع طبیعی و آبخیزداری، محیط زیست، امور عشایر، صنایع و معادن، سازمان زمینشناسی و سایر متولیان و به ویژه کارگروه گردشگری استان به طور جدی از این سرمایه مهم حمایت و با مساعدت و همفکری محققان و صاحبنظران و با انجام مطالعات همهجانبه، برنامهها و زیرساختهای گردشگری استان را تقویت کنند.وی می گوید: بدیهی است با تحقق این امر و فعلیت یافتن تمام جنبهها و استعدادهای مزبور، صنعت گردشگری این استان خواهد توانست نقش مهمی در رشد اقتصادی و توسعه پایدار منطقهای و ملی ایفا کند.
تکیه به توان مردم
رئیس اداره طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی هم می گوید: خراسان شمالی تنها استان در کشور است که چهار بوستان ملی به مساحت 70 هزار هکتار دارد و برترین رتبه مناطق حفاظت شده در کشور متعلق به این استان است.«اسکندر گردمردی» می افزاید: این استان با داشتن پارک های ملی سالوک، ساری گل و ضامن آهو 43 درصد از بوستان ملی گلستان را در خود جای داده است که البته بهترین قسمت بوستان ملی گلستان در خراسان شمالی واقع است زیرا مناطق جنگلی دیگر فاقد حیات وحش است. وی بیان می کند: هیچ استانی در کشور شرایط خراسان شمالی را از نظر بوستان های ملی و مناطق حفاظت شده ندارد و وقتی گردشگران خارجی بخواهند به ایران سفر کنند، قطعا استان هایی را انتخاب می کنند که مناطق دیدنی و پارک های ملی بیشتری داشته باشد تا از نظر زمان و هزینه، برای شان مقرون به صرفه باشد و با کمترین هزینه، بیشترین مکان ها را ببینند.وی اظهارمی کند: طبیعت خراسان شمالی منحصر به فرد است، از جنگل شروع می شود و به کوهستان، بیابان و تپه می رسد و این خود نوعی ظرفیت طبیعی برای استان است. از طرفی مسافران داخلی و گردشگران خارجی که قصد سفر به آسیای میانه را دارند، باید از خراسان شمالی عبور کنند.وی تصریح می کند: از سوی دیگر خراسان شمالی تنوع فرهنگی را هم در کنار تنوع زیستی و جانوری دارد و اقوام بومی را با گویش ها، پوشش ها و فرهنگ ها و آداب و رسوم خاص در این استان داریم که این هم ظرفیتی برای جذب اکوتوریسم است.رئیس اداره طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی می گوید: برای تمام مناطق طبیعی این استان طرح مدیریت داریم و در این طرح ها هشت منطقه یا قسمت برای هر یک از مناطق تعریف کرده ایم که دو منطقه را به تفرج و گردشگری اختصاص داده ایم و طرح های مدیریت این مناطق، دو سال قبل تمام شد و از آن زمان تاکنون نیز اجرای این طرح را مدیریت کرده ایم.«گردمردی» می افزاید: یکی از ظرفیت های اصلی ما مردم هستند و ضمن این که باید مردم را جذب کنیم، از آن ها نیز برای حفاظت از مناطق بهره گیریم و از دو سال پیش به مردم ساکن در روستاهای حاشیه مناطق حفاظت شده آموزش داده ایم که چگونه گردشگران را در روستاهای خود ماندگار کنند.وی اظهارمی کند: با بهره گیری از ظرفیت فضای مجازی، گروه هایی را متشکل از مردم ساکن در روستاهای حاشیه مناطق و کارشناسان و دست اندرکاران استان تشکیل داده ایم که مردم به راحتی بتوانند سوال ها و نکات خود را در گروه بیان و نظرات کارشناسان را دریافت کنند.وی با اشاره به این که توانمند کردن مردم از اهداف اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی است، تصریح می کند: اکنون مردم ساکن در روستاهای حاشیه مناطق ملی و طبیعی به این نتیجه رسیده اند که کسب درآمد از طریق جذب و ماندگار کردن گردشگر نسبت به دامداری و دامپروی و کشاورزی در ارتفاعات بیشتر است و تلاش می کنند با فراگیری زبان های انگلیسی و فرانسه و نیز ارتباط گرفتن با گردشگران خارجی و معرفی مناطق در نمایشگاه های بین المللی و گروه های مجازی، گردشگر بیشتری جذب کنند.وی همچنین با اشاره به این که در برخی مناطق حفاظت شده استان مانند سالوک، چیزی جز یک تابلو، معرف نداریم، خاطرنشان می کند: ایجاد و راه اندازی اکولاژ در مناطق حفاظت شده، از برنامه های اداره کل حفاظت محیط زیست استان است و در این زمینه کارهایی هم مانند طراحی سایت انجام شده است.«گردمردی» بیان می کند: با توجه به این که سرمایه گذاری که بخواهد برای چنین پروژه هایی در استان سرمایه گذاری کند، نداریم، در حال رایزنی برای جذب اعتبار به این منظور هستیم و در روستاهایی مانند سارماران، چهاربرج و توی ظرفیت ایجاد اکولاژ وجود دارد و می توان با بهره گیری از طبیعت مناطق، هتل هایی همگن با طبیعت با داخلی مناسب برای گردشگرانی که می خواهند از امکانات بهتری استفاده کنند، ایجاد کرد.رئیس اداره طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان شمالی یکی از مشکلات حوزه طبیعی استان و جذب گردشگر را همسو نبودن برخی دستگاه ها با این اداره کل بیان می کند و می گوید: به عنوان مثال، در خراسان شمالی روستاهایی سنگفرش یا زیباسازی می شود که طی سال حتی یک مسافر و گردشگر خارجی هم به آن جا سفر نمی کند و این در حالی است که با هزینه کمتر می توان برای زیباسازی روستاهایی که در حاشیه مناطق حفاظت شده قرار دارند و مرمت خانه های این روستاها فقط در حدی که امنیت داشته باشد و البته ظاهر آن به همان شکلی که هست، حفظ شود، اقدام کرد تا گردشگران امکان رفت و آمد راحت به روستا و اسکان داشته باشند.وی تصریح می کند: انتظار داریم مسئولان از جمله سازمان مدیریت و برنامه ریزی و شخص استاندار اقدامات، طرح ها و برنامه های اداره کل حفاظت محیط زیست را قبول کنند تا این اداره کل راحت تر و با پشتوانه دستگاه ها بتواند به اهداف خود در زمینه جذب گردشگر خارجی، اکوتوریسم برسد.
خراسان شمالی جزو 5 استان برتر
کارشناس طبیعت گردی اکوتوریسم سازمان حفاظت محیط زیست کشور هم به قابلیت ها و ظرفیت های طبیعی خراسان شمالی اشاره می کند و می گوید: خراسان شمالی جاذبه های گیاهی و جانوری غنی دارد و جزو پنج استان برتر کشور در این زمینه است.دکتر «مسعود صانعی» بهره مندی خراسان شمالی از مناطق اکوتون، کوهستان، جنگل های هیرکانی، جنگل های ارس، رویشگاه های ایرانی- تورانی، غارها، انواع چشمه ها، آب های معدنی، پناهگاه حیات و حش، زیستگاه یوزپلنگ و ... را مورد توجه قرار می دهد و می افزاید: این استان جزو معدود استان های کشور است که سه بوستان ملی ثبت شده دارد و ما نیاز داریم آگاهی های مردم و مسئولان را درباره فضایی که در آن زندگی می کنیم افزایش دهیم تا همه بدانند مثلا اگر خاک نباشد یا زیاد باشد یا درست استفاده نشود، چه اتفاقی می افتد تا بتوانیم توجه همه را به حفاظت از محیط زیست جلب کنیم در غیر این صورت خیلی راحت همه این مناطق از بین خواهد رفت.وی بیان می کند: سال ها در دنیا این گونه بود که با ساخت بوستان های مصنوعی و دست ساز، آب نماها و مواردی از این قبیل در واقع مرحله مقدماتی آشنایی با طبیعت خواهد بود برای این که طبیعت خداوند را لمس کنیم و سلامت زندگی را به خودمان از طریق طبیعت برگردانیم نیازمند جاذبه های بکر، مدیریت شده کمتر دست خورده یا دست نخورده هستیم و آن جاذبه ها هم می تواند گردشگر بین الملل را برای دیدن یوزپلنگ، کوه، غار یا هر جاذبه دیگری که این استان دارد جذب کند.وی ادامه می دهد: اما اگر این آگاهی در استان به وجود نیاید بزرگ ترین مانع جذب گردشگر در حوزه جاذبه ها که اولین بستر اکوتوریسم محسوب می شود ناآگاهی است .وی خاطرنشان می کند: در استان نه اکولاژ یا همان سازه های همسان با طبیعت که برای جذب گردشگر استفاده می شود، داریم و نه هتل هایی که بتواند پذیرای مهمانانی شود که می خواهند از امکانات بیشتر استفاده کنند. وی تصریح می کند: با تبلیغ می توانیم امکان بازدیدهای مدیریت شده از طبیعت خراسان شمالی را فراهم کنیم و وقتی از تعبیر مدیریت شده استفاده می کنیم، یعنی ظرفیت تحمل جاذبه باید مشخص شده باشد تا بتواند خدمات رسانی کند. این هااقداماتی است که باید در استان و رسانه اطلاع رسانی شود برای این که به سمتی حرکت کنیم که استان در خیلی مسائل به عنوان الگو و پیشرو خودش را بتواند مطرح کند و این قابلیت در استان وجود دارد.ما شیوه معیشت را تغییر دادیم اما به نوعی افزایش درآمد هم خواهیم داشت و جاذبه لطمه نخواهد خورد و پایدار خواهد بود همچنین درآمد هم پایدار خواهد بود.وی اضافه می کند: برای این که بتوانیم از ظرفیت های طبیعی خراسان شمالی استفاده کنیم باید برای مسئولان و متولیان دوره های آموزشی تخصصی در رشته های مختلف برگزار شود زیرا هر مسئولی اگر فقط بخواهد از زاویه دید خودش به مسائل طبیعی نگاه کند، قطعا به نظم طبیعت خلل وارد خواهد کرد و اگر مسئولان آگاهی هایی در حوزه های مختلف اطلاعات طبیعی داشته باشند، راحت تر می توان مدیریت کرد و آسیب کمتری دید.