پروژه «رصد خانه ملی»، قربانی جدید بحران بودجه های پژوهشی
تعداد بازدید : 109
مهم ترین پروژه نجومی کشور؛ تنها 30درصد پیشرفت پس از 12 سال
زهرا حاجیان - طرح «رصدخانه ملی ایران» به عنوان بزرگ ترین پروژه نجومی کشور که تحقق آن قرار است عقب ماندگی چند صد ساله درعرصه نجوم را جبران و بخشی از شکوه گذشته مان در عرصه نجوم رابازیابی کند، درسال های گذشته همواره با مشکل تامین اعتبارمواجه بوده است تا جایی که پس از گذشت بیش از12سال اززمان اجرا، طرح کلان رصدخانه ملی ایران تاکنون پیشرفت چندانی نداشته است در حالی که طبق برنامه زمان بندی این طرح اکنون بایدبه بهره برداری می رسیدامامتاسفانه تامین نشدن اعتبارات موردنیاز این پروژه نه تنها بهره برداری ازاین طرح را با تاخیری چند ساله مواجه کرده بلکه به شکاف و عقب ماندگی قابل توجهی درپیشرفت طرح منجرشده است. رصدخانه ملی به عنوان اولین رصدخانه پژوهشی کشور، نخستین گام بزرگ برای ایجاد زیر ساخت های پژوهشی در نجوم و کیهان شناسی رصدی است که حاصل آن، تشکیل و رشد گروه های پژوهشی و توسعه فناوری نجوم وفعالیت های رصدی در کشور خواهد بود. همچنین انتظار می رود تحقق این پروژه به عنوان بزرگ ترین پروژه نجومی کشور بتواند جایگاه ازدست رفته ودرخشان ایران را که حدود 750 سال پیش وبا ساخت رصدخانه مراغه به عنوان رصد خانه ای کم نظیردرجهان برای ایران به ثبت رسید، احیاکند.
پیشینه پروژه رصدخانه ملی ایران
طرح ایجاد رصد خانه ملی در سال 1378 در شورای پژوهش کشور بررسی ومقرر شد بهترین مکان برای اجرای این طرح شناسایی و معرفی شود اما با توجه به نبود حمایت مناسب از این طرح، اجرای آن عملا سال ها متوقف شد تا این که در نهایت، در سال 83طرح راهبردی ایجاد رصد خانه ملی دروزارت علوم به عنوان یک پروژه 10 ساله به تصویب رسید ودراسفند همان سال نیز هیئت دولت این طرح را به تصویب رساند واجرای آن را به پژوهشگاه دانش های بنیادی محول کرد. به این ترتیب اجرای این طرح از سال 83 کلید خورد.این طرح در سال 1387 بنابه تصویب مجلس شورای اسلامی ، به عنوان تنها طرح کلان ملی فناوری از ردیف بودجه مستقل برخوردار شد و پس از آن گروهی از متخصصان کشور مسئولیت مکان یابی رصد خانه ملی را بر عهده گرفتند که در نهایت «قله گرگش» در اطراف شهر کاموی کاشان به عنوان مکان رصد خانه ملی شناسایی ومعرفی شد. با آن که این طرح، تنها پروژه علمی کشوراست که از بودجه مستقل برخوردار است، اما به گفته حبیب خسروشاهی، مجری کنونی طرح طی سال های گذشته کمبود بودجه همواره مهم ترین واصلی ترین مانع پیشرفت آن بوده، به نحوی که روند نامناسب اختصاص بودجه به این طرح مهم باعث افت و خیز های فراوان طرح شده است. او می گوید: مشکلات بودجه ای طرح در سال های گذشته تا جایی پیش رفته است که ریاست پژوهشگاه دانش های بنیادی در سال 89 طی نامه ای به مقام معظم رهبری در خصوص اهمیت ومشکلات طرح از ایشان درخواست حمایت کردند و مقام معظم رهبری نیز بلافاصله موضوع حمایت از این طرح را به معاونت علمی ریاست جمهوری گوشزد کردند.به گفته مجری طرح رصد خانه ملی، متاسفانه با وجود حمایت هایی که طی سال های گذشته در خصوص تامین اعتبار این پروژه شاهد بوده ایم اما ارقام تخصیص یافته به این پروژه همواره بسیار نازل بوده وباعث کندی شیب پیشرفت پروژه شده است. وی می گوید: بودجه عمرانی که امسال به این طرح اختصاص یافته، پنج میلیارد تومان بوده است که با توجه به هزینه ها وبدهی های گذشته ودیون ، این اعتبار صرف این موارد خواهد شد. وی می افزاید: البته برای امسال می توانستیم 20 میلیارد تومان هزینه کنیم درحالی که تنها یک چهارم آن تخصیص یافت و ترجیح دادیم این مبلغ را بابت دیون سال های گذشته مان هزینه کنیم.
سهم محقق نشده رصد خانه ملی از جدول 14 بودجه
وی ادامه می دهد: با توجه به این که در چند سال گذشته این پروژه از نظر سرعت پیشرفت آسیب دیده است امسال مقرر شد این پروژه در کنار طرح های دیگر در جدول اولویت های پژوهشی کشور قرار گیرد. از این رو مقرر شد از مجموع هفت هزار میلیارد بودجه ای که در جدول 14 برای پروژه ها وطرح های پژوهشی پیش بینی شده بود مبلغ قابل توجهی معادل 60 میلیارد تومان به طرح رصد خانه ملی ایران اختصاص یابد که تاکنون درصدی از این اعتبارتخصیص نیافته و امیدواریم طی سه ماه آخر امسال، دولت و سازمان مدیریت مبلغی از این جدول را تخصیص دهند تا بتوانیم با آمادگی بیشتری این طرح را دنبال کنیم و تا سال 99این پروژه را به بهره برداری برسانیم ونه تنها یک تلسکوپ تحقیقاتی پیشرفته درجه یک را تحویل بدهیم بلکه رصد خانه ای را تحویل بدهیم که علاوه بر تلسکوپ 4/3 متری تجهیزات رصدی دیگری نیزدارد.
رصد خانه ملی تاکنون تنها30درصد پیشرفت داشته است
خسروشاهی با اعلام این که پروژه رصد خانه ملی ایران تاکنون تنها30 درصد پیشرفت داشته است، می گوید: این میزان پیشرفت بخش هایی از جمله بخش های عمرانی و زیرساختی و نیز طراحی تلسکوپ و تامین تجهیزات مانند خریداری آینه تلسکوپ را در بر می گیرد.بنابراین هزینه کرد ما در بخش های مختلف علمی، توسعه ای، طراحی ومهندسی سازه وخرید تجهیزات کلیدی بوده است و زیر ساخت هایی باید در منطقه ایجاد می کردیم تا بتوانیم پروژه را انجام دهیم. اوبا اشاره به این که پروژه رصد خانه ملی طی چهار یا پنج سال گذشته همیشه با مشکل کمبود بودجه مواجه بوده است، اظهار می کند: اگر این پروژه با کمبود بودجه مواجه نمی شد، امسال یا سال 96 باید به بهره برداری می رسید.
قول 60میلیارد تومانی دولت برای رصد خانه ملی در سال 96
به گفته وی، درلایحه بودجه سال آینده اعتباری حدود 60میلیارد تومان به طرح رصد خانه ملی اختصاص یافته است که درصورت تخصیص این اعتبارمی توانیم تا سال 96 تمام این پروژه وتلسکوپ را به طورکامل تحویل بدهیم و این پروژه را به بهره برداری برسانیم. به گفته خسروشاهی، در تمام این سال ها کل اعتبار اختصاص یافته به پروژه رصد خانه ملی در حدود 33 میلیارد تومان بوده که حدود 11 میلیارد آن از سوی بودجه عمرانی مصوب مجلس، حدود 12 میلیارد تومان از سوی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و همین میزان از سوی پژوهشگاه دانش های بنیادی تامین شده است. او می گوید: به هرحال طی این سال ها پژوهشگاه دانش های بنیادی ومعاونت علمی ریاست جمهوری کمک های محدودی به این پروژه کرده اند تا پروژه متوقف نشود. براین اساس امسال از سوی معاونت علمی هم حدود یک میلیارد و200 میلیون تومان به پروژه تخصیص داده شده است. نکته اساسی این است که این رقم ها به هیچ وجه کافی نیست واگراعتبارات درخواستی ما اختصاص پیدا نکند، پیشرفت کار کند خواهد بود.
مجری طرح رصد خانه ملی اظهار می کند: اگر چه دولت در شرایط کنونی با محدودیت های بودجه ای مواجه است و ما این موضوع را به خوبی درک می کنیم، اما در کنار آن ما هم مسئولیت هایی را در قبال مردم، محققان ودانشگاهیان کشور داریم و باید این پروژه را در اسرع وقت به پایان برسانیم و طبیعی است اگر تاخیر زیادی دراین پروژه ایجاد شود، به طورقطع قدرت رقابت منطقه ای خود را در این حوزه از دست می دهیم و این آسیب روحی زیادی به ما ودانشمندان ما وارد خواهد کرد. بنابراین دولت باید به مطالبات وجایگاه علمی کشور نیز توجه داشته باشد. وی می افزاید: رصد خانه ملی، پروژه ای نیست که اجازه بدهیم 15- 10 سال روند تدریجی داشته باشد بلکه باید طبق زمان بندی پیش برود و دراین مسیر نیاز به خرید های کلان وسفارش ساخت درداخل کشور داریم که بر اساس آن باید قرارداد های همکاری زیادی رامنعقد کنیم واین محقق نمی شودمگر باتامین به موقع اعتبار. خسروشاهی همچنین اضافه می کند: هم اکنون درکشور هایی مانند هند وترکیه ، بودجه پروژه هایی از این قبیل کاملا شفاف ومشخص است وبایک برنامه زمان بندی کاملا دقیق و بدون فوت وقت در اختیارمجری قرار می گیرد اما متاسفانه درکشورما این روند وجود نداردو به همین دلیل پروژه دائم در فراز و نشیب قرار می گیرد.
ویژگی های پروژه رصد خانه ملی
پس از سال ها تلاش برای مکان یابی رصد خانه ملی ایران و بررسی شرایط 40 قله در نواحی مختلف کشور، در نهایت از میان دو قله «گرگش» و «دینوا» در منطقه کاشان که واجد بیشترین ارزش نجومی در کشور هستند، قله «گرگش» به عنوان میزبان نخستین تلسکوپ و رصدخانه ملی ایران انتخاب شد. قله گرگش 3600 متر ارتفاع دارد که این ارتفاع، رصدخانه را از غبار محلی و منطقه دور می کند و در عین حال قدرت دید بهتری را برای محققان ومنجمان کشور فراهم خواهد کرد. این رصد خانه با مجهز شدن به یک تلسکوپ 4/3 متری و سایر تجهیزات رصدی، تا 15-10 سال آینده بزرگ ترین تجهیزات رصدی کشور خواهد بود و به گفته خسروشاهی، جزو رصد خانه های مرتفع جهان به حساب می آید وهدف نهایی اش آن است که با ایجاد یک منطقه رصدی، دانشگاه های داخلی وخارجی بتوانند از این امکانات استفاده کنند. تلسکوپ 4/3 متری رصد خانه ملی یک تلسکوپ کاملا مدرن است که حدود 100 تن وزن داردوقطر آینه اصلی آن 4/3 متر بوده و وظیفه آن جمع آوری داده ها از ستارگان وکهکشان هاو رساندن این داده ها به ابزار های رصدی است تابا کمک این ابزار های رصدی امکان رصد پدیده های کیهانی فراهم شود. این تجهیزات باید بالای قله سه هزار و600 متری مستقر شود ودر کنار سایر تجهیزات رصدی انتظارات علمی ما را بر آورده کند. خسرو شاهی می گوید: هم اکنون از حدود منطقه هند تا اسپانیا تلسکوپ مدرنی با این قطردهانه نداریم واین تلسکوپ امکانی را برای ما فراهم می کند که بتوانیم برخی رویداد های نجومی بسیار خاص را که در یک مقطع کوتاه زمانی اتفاق می افتد، رصد کنیم. مجری پروژه رصد خانه ملی در خصوص آخرین وضعیت این پروژه تصریح می کند: فعالیت های این طرح به دو بخش عمده تقسیم می شود؛ یکی طراحی و ساخت تلسکوپ 3.4 متری که به عنوان پرچمدار این رصدخانه محسوب می شود و دیگری خود رصدخانه ملی به عنوان بستر و آزمایشگاه ملی. وی خاطرنشان می کند: هم اکنون طراحی مفهومی و جزئی این تلسکوپ به اتمام رسیده و بازبینی نهایی آن در جریان است و انتظار می رود امسال (95) محفظه تلسکوپ، خود تلسکوپ و امکانات جانبی را به مرحله مناقصه و عقد قرارداد برسانیم. از حدود دو، سه سال پیش تجهیزات رصدی کوچکی در این مکان ایجاد شده است که در سال 96 این تجهیزات افزایش خواهد یافت به طوری که در سال 1393 سامانه سنجش نجومی که یک ابزار علمی است به بهره برداری رسید و امسال نیز مرحله آزمایشی سامانه میدان دید باز به اجرا در می آید و سال آینده این سامانه به بهره برداری می رسد؛ همچنین سامانه رصدی دیگری برای سال 96 پیش بینی شده و تجهیزات پشتیبانی رصد خانه در منطقه ای در پای کوه با عنوان رصد سرا ایجاد شده که امسال به بهره برداری رسیده است . وی با اشاره به جایگاه علمی ایران درحوزه نجوم در چند صد سال گذشته می گوید: درگذشته های بسیار دورایران در حوزه نجوم از جایگاه بسیاربرجسته ای برخوردار بوده است به طوری که با داشتن دانشمندانی مانندخواجه نصیر الدین طوسی و غیاث الدین جمشید کاشانی حرف اول را در دنیا می زدیم. به علاوه بسیاری از دانشمندان اروپایی با دیدن رصد خانه خواجه نصیر اقدام به ایجاد رصد خانه های مدرن کردند وبا تحولی که در زمینه رشد علمی وصنعتی در اروپا وغرب اتفاق افتاد، به یک باره شکاف زیادی بین ما وغرب ایجاد شد حال آن که امیدواریم پروژه رصد خانه ملی بتواند جایگاه از دست رفته ما را باز گرداند.