ایرانگردی
تعداد بازدید : 82
«ایذه»؛ گنجینه هنر ایران باستان
نویسنده : جواد نوائیان رودسری info@khorasannews.com
در میان شهرهای باستانی ایران، شاید «ایذه» کمتر از همه شهرت داشته باشد؛ شهری در شمال شرقی استان خوزستان و در کوهپایههای غربی کوههای سر به فلک کشیده زاگرس که از دیرباز، محل سکونت انسانها و مهد شکلگیری تمدنهای مختلف بوده است. برای کسانی که به آثار تاریخی علاقهمند هستند، «ایذه»، با کتیبههای باستانیاش، از جذابیت فراوانی برخوردار است؛ کتیبههایی که بعضاً، منحصر به فرد هستند و با گذر از فراز و نشیبهای دورههای مختلف تاریخی، روایت روزگار کهن این سرزمین را، برای بازدیدکنندگان، بازگو میکنند. اشیای تاریخی یافت شده در منطقه «ایذه» نیز، زینت بخش موزههای باستان شناسی ایران و جهان است. از میان صدها اثر کشف شده در این منطقه، مجسمه مفرغی «بزرگ اشکانی» که به مناسبت محل یافتنش، یعنی روستای «شمی» در نزدیکی «ایذه»، به «مرد شمی» معروف است، شهرت بیشتری دارد. شاید بتوان این اثر تاریخی را، مهم ترین شیء به جا مانده از دوره اشکانی محسوب کرد. افزون بر این، کتیبههای ارزشمند «کول فره»، «خُونگ اژدر» و «اِشکِفت سلمان» در درههای سرسبز و محیط طبیعی و کم نظیر «ایذه»، برای گردشگرانی که قصد بهرهمندی از مواهب طبیعی و حظ بردن از آثار باستانی را دارند، هم فال است و هم تماشا. «ایذه» را باید محمل رازهای سربه مُهر نامید؛ منطقهای کهنسال و تاریخی که نیازمند توجه مسئولان امر است و میتواند به یک قطب جهانگردی تبدیل شود.
نامی به قدمت تاریخ
«ایذه»، نامی کهن و باستانی است؛ اما در طول تاریخ، این شهر به نامهای دیگری نیز شهرت داشته و در اسناد موجود، از این شهر با عنوان «ایذج»، «آیاپیر»، «آنزان»، «انشان»، «مالمیر» و «مالامیر» هم، یاد شده است. در این میان، ظاهراً نام «آنزان» یا «انشان» قدمت بیشتری دارد. میدانیم که منطقه «انشان» و «پارس»، قلمروی ابتدایی قوم پارس بودهاست و «کوروش بزرگ»، پیش از آنکه قلمروی خود را از شرق تا غرب دنیای متمدن آن روز گسترش دهد، «شاهِ انشان» خوانده میشد. شهر «ایذه» در دورههای متأخر، پایتخت «اتابکانِ لُرِ بزرگ» بوده و در همین دوره به «مالمیر» یا «مالامیر» شهرت یافته است؛ نامی که امروزه، هنوز هم افراد محلی برای «ایذه» به کار میبرند. در نخستین سدههای پس از ورود اسلام به ایران، «ایذه» به «ایذج» معروف شد؛ واژهای اقتباس شده از نام اصلی شهر که از اوایل دوره ساسانی شهرت پیدا کرده بود. «ابنحوقل» در «صورهالارض» و «ابنخردادبه» در «مسالک و الممالک»، «ایذج» را یکی از شهرهای آباد خوزستان خواندهاند که در محدوده حاکمیت اهواز قرار داشتهاست. در ادامه، به معرفی تعدادی از آثار تاریخی منطقه «ایذه» میپردازیم.
اِشکِفت سلمان
«اشکفت سلمان» در جنوب «ایذه» قرار دارد. این منطقه، به لحاظ طبیعی نیز، بسیار جذاب و دیدنی است. چشمه معدنی نزدیک کوه و غار تاریخی کنار آن، از جاذبههای ممتاز گردشگری محسوب میشود. در این غار، کتیبهای مفصل به خط میخی وجود دارد که مهم ترین و طولانیترین کتیبه بر جا مانده از دوره ایلامی است. ظاهراً این مکان، نیایشگاهی مهم و مورد توجه بوده که برای «تریشا»، یکی از خدایان ایلام باستان، برپا کرده بودند. دیوارههای کوه، کتیبهها و نقشبرجستههای نفیس دوره ایلامی را در خود جای داده که متأسفانه، دو تا از آنها، توسط افراد ناآگاه، آسیب دیده است. در یکی از این کتیبهها، برای نخستین بار در نقش برجستههای ایلامی، تصویری از یک زن را حجاری کردهاند. در کنار هر یک از 4 نقشبرجسته، نوشتههایی به خط میخی ایلامی وجود دارد که متأسفانه، یکی از آنها، به علت آسیبهای طبیعی، قابل خواندن نیست. بر اساس مندرجات دیگر کتیبهها، تصاویر حجاری شده بر کوه، مربوط به «هانی» فرماندار مستقل ایلامی منطقه، همسر و فرزندانش و نیز، «شوترورو»، وزیر اوست. حجاریها حدود 3 متر از سطح زمین ارتفاع دارد. متأسفانه، سطح کتیبهها به دلیل رویش گیاهان، نَم فراوان و نیز آسیبهای انسانی، در معرض نابودی است و به ترمیم و نگهداری ویژه نیاز دارد.
خونگ اژدر
«خونگ اژدر» یا «تنگ نوروزی» تخته سنگی بزرگ در 15 کیلومتری شمال ایذه است که روی آن، حجاریهایی از دوره ایلامی و اشکانی وجود دارد. با توجه به اینکه ساسانیان، پس از غلبه بر اشکانیان دست به انهدام و محو آثار برجای مانده از دوران آنها زدند، نقش برجسته «خونگ اژدر» از اهمیت فراوانی برخوردار است. در کنار این نقشبرجسته، حجاری دیگری وجود دارد که تقریباً محو شده و به دوره ایلامی مربوط است. ظاهراً بخشی از این نقشبرجسته، توسط حجاران دوره اشکانی، برای ایجاد نقشبرجسته جدید، تخریب شده است. در حجاری «خونگ اژدر»، تصویر یک مرد سواره و چند مرد پیاده، قابل رؤیت است. دو کبوتر، حلقههایی را که به نظر میرسد «فره ایزدی» است، به مرد سواره و یکی از پیادهها تقدیم میکنند. برخی پژوهشگران معتقدند تشابه فراوانی میان یکی از تصاویر با مجسمه برنزی «مرد شمی» وجود دارد و ممکن است، تصویر حجاری شده و مجسمه برنزی، از آنِ یک نفر باشد. گروهی دیگر از مورخان معتقدند که حجاری مذکور، تصویری از «مهرداد بزرگ»، شاه اشکانی را، پس از غلبه بر حاکم محلی ایذه یا خوزستان، نشان میدهد.
روستای تاریخی «شِمی»
روستای «شمی» در شمال شهر ایذه قرار دارد. برای بازدید از محوطه تاریخی معروف «شمی» باید 9 کیلومتر از این روستا فاصله گرفت. در این محوطه باستانی، تعدادی از مهم ترین اشیای تاریخی، به ویژه از دوره اشکانی، به دست آمده است. یکی از این اشیای مهم، مجسمه مفرغی مرد اشکانی یا «مرد شمی» است که بیش از 2 متر ارتفاع و 70 سانتیمتر عرض دارد و یکی از شاهکارهای هنر مجسمهسازی با مفرغ در ایران محسوب میشود و نمایانگر شکوه هنر ایرانی در آن عصر است. افزون بر این، حجاریهای یافت شده روی سنگ مرمر و سنگ آهک، نشان میدهد که این محوطه در دوره اشکانی، مورد توجه بوده و از آن به عنوان نیایشگاه استفاده میکردهاند. مجسمه مفرغی توسط کشاورزان منطقه کشف و نگهداری شد. زمانی که در سال 1936م، «مارک اورل اشتاین»، باستان شناس یهودی اهل مجارستان، از محوطه روستای تاریخی «شمی» بازدید کرد، دریافت که مردم، مجسمه بزرگی از جنس مفرغ را کشف کردهاند و از آن نگهداری میکنند. این مجسمه ارزشمند، امروزه در موزه ایران باستان نگهداری می شود. «اورل اشتاین» با بررسی محوطه و حفاری در آن، دهها شیء تاریخی و پایههای مجسمه مفرغی را یافت. این اکتشافات، اهمیت محوطه تاریخی «شمی» را آشکار کرد و باعث شد باستان شناسان دیگری نیز به کاوش در آن بپردازند؛ این کاوشها همچنان در محوطه «شمی» ادامه دارد.
کول فره
«کول فره»، تنگهای در 7 کیلومتری شمال شرقی ایذه است. در این مکان نیز، حجاریهای دوره ایلامی وجود دارد. آثار «کول فره» هم مربوط به «هانی»، همان فرمانداری است که آثاری از وی در «اشکفت سلمان» به جا مانده است. حجاریها در میانه تنگه و بر روی دو تخته سنگ بزرگ انجام شدهاست. تصاویر منقوش بر نقشبرجستهها، مراسم آیینی ایلام قدیم را نمایش میدهد. «هانی» مشغول ذبح بزغالهای است و وزیر و اطرافیانش، او را در این کار یاری میدهند. در این حجاری که حدود 6 متر از زمین فاصله دارد، «هانی»، در کتیبهای 24 سطری، خود را حکمران مستقل منطقه معرفی می کند و مینویسد:« من هانی پسر تاهی هی، حاکم آیاپیر هستم. من مجسمهام را در این جا بر پا داشتهام، پس از آنکه ربالنوع سراپا مسلح تیروتور، خدای منطقه سیل هیته، حمایتش را بر من ارزانی کرده بود.» در حریم محوطه باستانی «کول فره»، تپه باستانی «پرچستان» و «چغاکره» قرار دارد که به لحاظ مطالعات و کاوشهای باستان شناسی بسیار حائز اهمیت است و میتواند پرده از اسرار تاریخی این منطقه تمدنخیز، بردارد.