سیره سیاسی امام کاظم(ع)دربرابر سه خلیفه عباسی
گروه اندیشه
info@khorasannews.com
بیشتر دوران امامت امام موسی کاظم(ع)، با دوره خلافت هارون عباسی همزمان بود. امام کاظم (ع) در دوران هارون، با اتخاذ سیاستهایی دقیق و هوشمندانه، به هدایت شیعیان پرداخت و آسیب هایی را که ممکن بود از سوی دستگاه خلافت عباسی به شیعیان وارد شود، به حداقل رساند. با این حال، بخش مهم دیگری از سیره سیاسی امام کاظم (ع) را باید در مواجهه آن حضرت با خلفای پیش از هارون، یعنی منصور، مهدی و هادی عباسی، جستوجو کرد. آنچه در پی میآید، فرازهایی از کتاب ارزشمند «حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم السلام»، نوشته استاد رسول جعفریان است که در آن، به سیره سیاسی امام موسی کاظم(ع)، در این دوره مهم تاریخی، اشاره شده است.
سیاست خلفای عباسی در برخورد با مخالفان
دورانی که امام کاظم علیه السّلام در آن زندگی میکرد، مصادف با نخستین مرحله استبداد و ستمگری حکّام عباسی بود. آنها تا چندی پس از آن که زمام حکومت را به نام علویان در دست گرفتند، با مردم و به خصوص با علویان، برخورد نسبتا ملایمی داشتند؛ اما به محض این که حکومتشان استقرار یافت و پایه های سلطه خود را مستحکم کردند، بنا را بر ستمگری گذاشتند و مخالفان خود را زیر شدیدترین فشارها قرار دادند. خلفای عباسی حتّی نزدیک ترین دوستان خود، مانند «عبدا... بن علی» را به خاطر تلاشهای پنهانیاش، برای به دست آوردن مقام خلافت، کشتند؛ به همین ترتیب، ابوسلمه خلّال و ابومسلمخراسانی را نیز از بین بردند. سختگیری خلفای عباسی نسبت به شیعیان شدیدتر بود. منصور تعداد زیادی از علویان را به شهادت رساند؛ شمار بیشتری از آنها هم در زندان های او درگذشتند. این اعمال محدودیت و فشار، از زمان امام صادق علیه السّلام آغاز شد و تا زمان امام رضا علیه السّلام که دوره خلافت مأمون بود، با شدّت هر چه تمامتر ادامه پیدا کرد. فشار سیاسی عباسیان در دورهای آغاز شد که پیش از آن، امام باقر و امام صادق علیهما السّلام، با تربیت شاگردان فراوان، بنیه علمی و حدیثی شیعه را تقویت کرده و جنبش عظیم علمی را در میان شیعیان پدید آورده بودند. امام کاظم علیه السّلام، پس از این دوره، در مرکز محدودیتها و فشارهای عباسیان قرار گرفت. در عین حال، رسالت آن حضرت این بود که در این حرکت علمی، توازن و تعادل فکری را میان شیعیان برقرار کند. امام کاظم علیه السّلام، پس از شهادت پدر بزرگوارش، در سال 148هـ.ق، امامت را عهدهدار شد. منصور عباسی در سال 158هـ.ق در مکه مرد. جانشین وی، تا سال 169هـ.ق، فرزندش مهدی عباسی بود. پس از آن، یک سال هادی عباسی خلافت کرد و آنگاه، هارون خلیفه شد. امام(ع) در سال 183هـ.ق به شهادت رسید و در تمام این سالها، رهبری شیعیان امامی را عهدهدار بود.
رفتارهای خصمانه خلفای عباسی با شیعیان
همانگونه که اشاره کردیم، عصر امام کاظم علیه السّلام، دوران بسیار سختی برای شیعیان بود و در این دوران، حرکتهای اعتراض آمیز متعددی از سوی شیعیان و علویان نسبت به خلفای عباسی صورت گرفت که از مهم ترین آنها، قیام حسین بن علی، شهید فخ در زمان حکومت هادی عباسی و نیز، جنبش یحیی و ادریس، فرزندان عبدا... بود که در زمان هارون رخ داد. کتابهای تاریخ و حدیث، برخوردهای متعدد خلفای عباسی با حضرت موسی بن جعفر علیه السّلام را نقل کردهاند که عمدهترین آنها، مربوط به هارون است. در عین حال، باید توجه کرد که امامان شیعه همگی بر لزوم رعایت تقیه پافشاری میکردند و میکوشیدند تشکّل شیعه را، به طور پنهانی اداره کنند. رهبری این حرکت و ظرافتی که در هدایت آن به کار برده شد، عامل مهم استواری شیعه در تاریخ است. در ادامه، مروری بر برخورد خلفای عباسی، به ویژه هارون، با امام کاظم علیه السّلام خواهیم داشت که در این برخوردها، موقعیت امام و نیز سیره سیاسی آن حضرت مشخص خواهد شد.
سیره سیاسی امام(ع) در برابر خلفای عباسی
در دوران ده ساله حکومت مهدی عباسی که امام کاظم(ع) مشغول تدریس، نقل حدیث، تربیت شاگرد و ایجاد ارتباط میان خود و زعمای شیعه در نواحی مختلف بود، تاریخ برخوردهایی را ثبت کرده که قابل توجه است. از جمله مهم ترین این برخوردها که مورّخانی مانند ابن اثیر، خطیب بغدادی و ابن خلّکان و نیز، راویان شیعه نقل کردهاند، بازداشت و زندانی کردن و سپس آزاد شدن امام در بغداد است. مهدی عباسی که احتمالا بخششهای امام(ع) به نیازمندان، او را به وحشت انداخته بود و احتمال می داد که حضرت وجوهی را جمع آوری کرده و آن را برای سازمان دادن و تقویت شیعیان مصرف می کند، دستور بازداشت حضرت را به فرماندار خود در مدینه داد. او نیز امام را دستگیر و روانه بغداد کرد. مهدی عباسی، امام کاظم(ع) را به زندان انداخت؛ اما وقتی نتوانست دلیلی برای نگه داشتن امام(ع) در زندان پیدا کند، آن حضرت را آزاد و روانه مدینه کرد. با این حال، برخورد امام کاظم(ع) با مهدی عباسی، گاه قاطعانه و صریح بود. زمانی امام کاظم علیه السّلام بر مهدی عباسی وارد شد و دید که او ردّ مظالم میکند. آن حضرت که او را در چنین حالی دید، پرسید: چرا آنچه را از راه ستم از ما گرفته شده است، بر نمیگردانی؟ مهدی پرسید: آن چیست؟ امام ماجرای فدک را برای او تعریف کرد و خواستار پس دادن آن شد و سخنان آن حضرت، باعث انفعال و خشم خلیفه عباسی شد.پس از مرگ مهدی عباسی در سال 169هـ.ق، فرزندش هادی به قدرت رسید. اما او بیش از یک سال زنده نماند. در زمان او بود که حسین بن علی، «شهید فخّ»، قیام کرد و به شهادت رسید. وقتی سَرِ او را برای هادی آوردند، او اشعاری چند بر زبان آورد و در آن طالبیها[فرزندان ابوطالب] را به گناهان مختلف متهم کرد. وی سپس نگرانی شدید خود را از شخصیت مؤثر موسی بن جعفر علیه السّلام و جایگاهی که در میان مسلمانان دارد، اظهار داشت و قسم یاد کرد که آن حضرت را به شهادت برساند: «و ا... ماخرج حسین الّا عن امره و لا اتّبع الّا حجّته لأنّه صاحب الوصیة فی هذا البیت، قتلنی ا... ان ابقیت علیه؛ به خدا قسم حسین (شهید فخّ) به دستور او (امام کاظم(ع)) قیام کرده و تحت تأثیر او قرار گرفته است. زیرا صاحب وصیت (شخصیت پرنفوذ) در این خاندان اوست؛ خدا مرا بکشد اگر او را زنده بگذارم.» در اخبار آمده است، هنگامی که امام کاظم(ع) از خطر دستگیری و شهادت خود به دست هادی عباسی آگاه شد و تهدیدهای او را شنید، در حق وی نفرین کرد و چندی بعد، خبر مرگ او به مدینه رسید. در واقع ما نیز یقین نداریم که قیام «شهید فخ»، به امر امام کاظم علیه السّلام بوده باشد؛ گرچه میتوان پذیرفت که قیام «فخ»، در ردیف سالمترین قیامهای علویان بر ضد عباسیان بوده است. گفتنی است که برخی از علویان تندرو در آن زمان، اظهار می کردند که امام صادق علیه السّلام، اعتقاد به جهاد نداشته است و از این طریق، در صدد تضعیف جایگاه امام(ع) و وادار کردن آن حضرت به قیام بودند، اما امام کاظم(ع) در پاسخ به این گروه میفرمود:«و لکن لا ادع علمی الی جهلهم؛ من علمم را به جهل آنان وانمی گذارم.» درباره برخی قیامهای علویان در آن زمان، باید گفت که گرچه تعدادی از آنها، از روی صداقت و خلوص نیّت صورت گرفت و گاه، رهبران آنها اشخاصی عالم، فاضل و فداکار بودند، امّا به دلایل مختلف سیاسی و باوجود گستردگی و کثرتشان، کاری بیثمر انجام میدادند و با این رویکرد، بهانه به دست خلفای عباسی میافتاد که تمام شیعیان را، بدون در نظر گرفتن اعتقاداتشان، تحت فشار و شکنجه قرار دهند. این گروه از علویان، دست کم در عراق، کمترین موفقیتی به دست نیاوردند. شیعیان امامی که موافقتی با این قیامها نداشتند، در این مسئله با آنها درگیر شدند و میان آنها اختلافاتی پدید آمد. شرکت امامیان در این قیامها، به خصوص با توجه به اختلافات عمیقی که به تدریج بین آنها و سایر گروههای علویان به وجود آمد، درست نبود. زمانی که شهید «فخّ» قیام کرد، اکثر علویان مدینه در آن قیام شرکت کردند، امّا موسی بن جعفر علیه السّلام، نه تنها در آن شرکت نکرد، بلکه شکست و شهادت حتمی او را نیز به وی گوشزد کرد.