داستان تلخ خالی از سکنه شدن 3هزار روستا طی 3 دهه در خراسان رضوی
تعداد بازدید : 52
تراژدی تلخ مهاجرت روستاییان
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی :میانگین مهاجرت روستاییان به مشهد 2 برابر نرخ متوسط کشوری است
نویسنده : مهدی عرفانیان info@khorasannews.com
خشکسالی های متوالی، متناسب نبودن درآمدهای کشاورزی با روند تورم، تمایل خانواده های روستایی برای برخورداری از آموزش ، بهداشت و رفاه اجتماعی شهری ، فقدان اشتغال دایمی و... باعث شده است که طی بیش از 3 دهه گذشته نسبت جمعیتی در خراسان رضوی با تغییرات عمده ای مواجه شود، به طوری که در دهه 50 حدود 70 تا 72 درصد جمعیت استان روستانشین و 28 تا 30 درصد شهرنشین بودند اما در شرایط فعلی این نسبت کاملا برعکس شده است. این مهم در کنار مهاجرت بی رویه روستاییان به شهرها و حاشیه شهرها، تراژدی غم انگیز خالی از سکنه شدن بیش از 3هزار روستا طی 3دهه گذشته را رقم زده است. موضوعی که علاوه بر از بین رفتن روستاها به عنوان کانون تولید محصولات کشاورزی، باغی، دامپروری و ... باعث بروز ناهنجاری های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در حاشیه شهرها و از بین رفتن توازن منطقه ای و اقلیمی دراستان خراسان رضوی شده است. درآمد پایین تر از متوسط کشوری خانوار روستایی در خراسان رضوی و نسبت 2 برابری نرخ مهاجرت از روستاها به مرکز استان خراسان رضوی در مقایسه با میانگین کشوری نیز انگیزه ای برای پرداختن به موضوع مهاجرت روستاییان به شهرها و حاشیه شهرها و راهکارهای جلوگیری از آن شد.
معکوس شدن نسبت جمعیتی شهرها و روستاها
مزروعی رئیس سازمان جهادکشاورزی خراسان رضوی درباره عوامل زمینه ساز مهاجرت روستاییان به شهرها و حاشیه شهرها به خصوص مشهد، طی چند دهه گذشته می گوید: وقتی وضعیت پراکندگی جمعیت در استان خراسان رضوی را طی چند دهه گذشته بررسی می کنیم، می بینیم که نسبت های جمعیتی ما کاملا برعکس شده است. حدود 40 سال قبل، 28 تا 30 درصد جمعیت ما شهرنشین و 70 تا 72 درصد روستانشین بودند اما به مرور این نسبت جمعیتی برعکس شد و میزان رشد جمعیت در شهرها افزایش پیدا کرد به طوری که الان 28 درصد جمعیت استان خراسان رضوی، روستانشین و 72 درصد شهرنشین هستند.
وقتی به وضعیت مهاجرت از روستاها به شهرها در دهه های مختلف، نگاه می کنیم می بینیم در سال های 65 تا 75 با یک روند سریع میزان مهاجرت از روستا به شهر مواجه ایم که یکی از علل آن، مباحث تورمی و شرایط دوران جنگ تحمیلی بوده است.مزروعی در ادامه توضیح می دهد: از سال 75 تا 85 که دولت روی کشاورزی سرمایه گذاری کرد، میزان مهاجرت به شدت کاهش یافت.در نیمه اول دهه 70 بیشترین میزان واردات گندم به کشور را داشتیم. گندم نماد بخش کشاورزی است. زمانی که کشاورز گندم تحویل می داد و جوایزی مثل تراکتور و موتورسیکلت و غیره دریافت می کرد، روند مهاجرت جهشی نبود ولی از سال 65 تا 75 روند مهاجرت جهشی شد که دلیل آن، رونق ساخت و ساز در شهرها، بورس بازی زمین و کارهای دلالی و تورم های لجام گسیخته بود در این شرایط درآمد بخش کشاورزی پاسخگوی رشد تورم نبود. لذا کشاورزان می دیدند که درآمد کشاورزی متناسب با تورم نیست و روز به روز فقیرتر می شوند و در عوض درآمدهای حاشیه شهر به شدت افزایش می یابد. از آن به بعد در سال 76 توجه به کشاورزی بیشتر شد و در سال 78 به دلیل خشکسالی، وام های بخش کشاورزی را بدون بهره تمدید کردند.
در سال 85 تراکتور و برخی نهاده های کشاورزی با یارانه و به صورت اقساطی به کشاورزان داده می شد و از 76 تا 85 میزان مهاجرت کشاورزان به شدت کاهش یافت. از 85 به بعد، با رونق گرفتن ساخت و ساز و اجرای طرح هدفمندی یارانه ها با موج گرانی روبه رو شدیم اما درآمدهای بخش کشاورزی افزایش نیافت. به طور مثال علوفه قیمتش 3 برابر شد و در آن سال ها بسیاری از دامداران گاوهای شیرده را به کشتارگاه بردند.مزروعی ادامه می دهد: حالا شما اگر بررسی کنید در کدام شهرستان ها بیشترین میزان مهاجرت را داشته ایم، می بینید در روستاهایی که الگوی کشت با فعالیت کشاورزی مطابقت دارد، کمترین میزان مهاجرت و کمترین میزان بزهکاری و بیکاری را داریم، به عنوان مثال کمترین میزان بزهکاری و بیکاری و مهاجرت را در شهرستان خلیل آباد داریم و در این منطقه کارها براساس باغداری تاکستان های انگور است. در همین منطقه وقتی به روستاهای سعدالدین و مهدی آباد می روید، می بینید بیشترین میزان مهاجرت را دارید. از طرف دیگر شهرستان مه ولات به مراتب میزان مهاجرتش به شهرها کمتر از شهرستان گناباد است، در تربت حیدریه هم به دلیل موقعیت دامپروری و زعفران و غیره، کمترین میزان مهاجرت را نسبت به سایر مناطق داریم. بنابراین هرجا در منطقه بخش کشاورزی درآمد بیشتری دارد، میزان مهاجرت، بزهکاری و بیکاری کمتر است، در مناطقی هم که توان اقتصادی مردم پایین تر بوده، هر بار خشکسالی برابر با یک موج مهاجرت بوده است.
تغییر اولویت ها در استان
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی تصریح می کند: یکی از موضوعاتی که میزان مهاجرت را تشدید کرده، نوع مدیریت اقتصادی استان است، از سال 76 تا 85 اولویت استان بعد از گردشگری و خدمات، بخش کشاورزی بود ولی از 84 تا 92 اولویت اول را به گردشگری، اولویت دوم را به خدمات، اولویت سوم را به صنعت و معدن و اولویت چهارم را به کشاورزی دادیم. خب نتیجه چه شد؟ گردشگری خاص مشهد است و به صورت محدود در نیشابور و کمی هم در کاشمر گردشگر داریم. گردشگری خاص شهرهای معدودی در استان هست و طبیعتا هر کجا گردشگری باشد خدمات هم هست. گردشگری و خدمات هم خاص شهری مثل مشهد است و در حوزه صنعت و معدن هم بیش از 80 تا 90 درصد صنایع ما در مشهد و اطراف مشهد مستقرند. سامانه برنامه ریزی و تامین مالی ما در مشهد متمرکز است بنابراین خود ما مسئولان هم به افزایش مهاجرت از روستا ها به مشهد کمک کردیم.رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان با اشاره به خالی از سکنه شدن ۳ هزار روستا طی ۳ دهه در خراسان رضوی تصریح می کند: میزان مهاجرت از روستاها به مرکز استان در خراسان رضوی بیش از 2 برابر میانگین کشوری است. در کشور نرخ مهاجرت 0.6 و در خراسان رضوی 1.3 درصد است. علاوه بر نبود سرمایه گذاری و توجه به بخش کشاورزی، ما خودمان هم سرمایه ها را به سمت مشهد سوق دادیم و اما مهم ترین ضربه ای که طی 10 سال گذشته خوردیم از موسسه های مالی و اعتباری بود. کشاورز زمین و تراکتور و باغ خود را فروخت و در این موسسات سپرده گذاری کرد و سود گرفت یا در زمین و مسکن سرمایه گذاری و خرید و فروش و ساخت و ساز کرد. چرا بیاید زحمت بکشد و ضرر بدهد؟ با این وجود بعد از اقدامات خوب دولت یازدهم با وضع قانون پیشگیری از تغییر کاربری اراضی کشاورزی و سامان دهی موسسات اعتباری، شاهدیم که در این مدت سرعت مهاجرت کاهش یافته است و به سمت صفر سیر می کند، ضریب اشتغال در بخش کشاورزی از 21.8 به 23.4 درصد افزایش یافته است. یعنی حدود 1.6 درصد افزایش ضریب اشتغال داشتیم که خودش حاکی از کاهش میزان مهاجرت از روستاها به شهرها در سال های اخیر است.
نگاهمان باید عوض شود
مزروعی در پاسخ به این سوال که به عنوان مسئولی که با کشاورزان و اقشار روستایی ارتباط دارید، چه راهکارهایی برای جلوگیری از مهاجرت از روستاها به مرکز استان پیشنهاد می کنید؟ می گوید: ما باید در نوع نگاهمان به روستاها تغییر داشته باشیم و این تغییر نگاه باید در کل کشور و تمام دستگاه ها باشد. ما باید نگاهمان به روستاها به عنوان کانون تولید باشد در حالی که داریم روستاهایمان را به شکل شهرهای فقیر در می آوریم. به عنوان مثال به محض این که یک روستا آسفالت و به سازی می شود، دام را از روستا خارج می کنند در صورتی که روستا کانون تولید است و خارج کردن دام از روستا یعنی از بین بردن 36 درصد درآمد یک روستایی، به جای این که فکر بهداشت دام را برداریم و بهداشت دام و روستا رادر کنار هم ببینیم، دام و مرغ داری را از روستا حذف می کنیم و به درآمد روستا ضربه می زنیم. یعنی نوع مدیریت ما به سمت کاهش درآمد روستاییان بوده است. به طور میانگین در کشور، هر خانوار روستایی سالانه 14 میلیون تومان هزینه دارد و میانگین درآمد خانوار روستایی در کشور 16 میلیون تومان و در خراسان رضوی 12 میلیون تومان است، خوب ما 2 میلیون تومان کسری داریم، امروز روستاهای ما مصرف کننده مواد درجه 3 غذایی شده اند، در صورتی که قبلا تولید مرغ، تخم مرغ، کره و پنیر در روستاها بود. وقتی دام را حذف می کنیم، جایی برای آن در خارج از روستا نمی بینیم، درصورتی که در کشورهای اروپایی ودر حال توسعه، در دل شهرها کارخانه لبنیات است، در قلب شهر دهلی و اگرا دامداری است، حالا ما کارخانه ها را دور می کنیم، مدیریت و نگاه ها به مدیریت شهر و روستا تقلیدی است. ما باید یک نگاه منطبق بر طبیعت و اقلیم داشته باشیم و باید خودمان را با طبیعت و اقلیم سازگار کنیم. وقتی مسکن مهر در روستاهای ما آپارتمان می سازد یعنی به اقلیم و فرهنگ روستایی بی توجهی کرده است لذا یکی از مسائلی که منجر به مهاجرت شده، نوع مدیریت ماست.
البته ما در همه جا با مهاجرت مخالف نیستیم، در جاهایی که ما منابع محدود داریم و فقر حاکم است، مهاجرت خوب است. مکان روستا و بافت روستا را طبیعت دیکته می کند و منابع روستا، جمعیت روستا را تعیین می کند. ما با مهاجرت مثبت موافقیم ولیکن معتقدیم روستاها باید به عنوان کانون تولید حفظ شوند و ما تاکنون فقط خدمات رابه روستا بردیم در حالی که خدمات را به سمت کشاورزی نبردیم، هنوز ما همراه گله چوپان می فرستیم و از تراکتور 50 سال پیش استفاده می کنیم، ما صنعت کشاورزی را به روز نکردیم و تراکتور ما هنوز کابین ندارد. باید نگاهمان به بخش کشاورزی عوض شود، نگاه به کشاورزی تاکنون منفی بوده است و گفته اند، کشاورزی آب زیادی مصرف می کند پس باید تعطیل شود.
آموزش، رفاه و اشتغال دایمی
دکتر قربانی مدیرکل دفتر امور روستایی و شوراهای استانداری خراسان رضوی نیز درپاسخ به این سوال که روستاها و جمعیت روستایی استان هم اکنون چه تعداد است، می گوید: تعداد روستاهای استان بر اساس سرشماری رسمی سال 1390 ،3 هزار و 338 روستا با جمعیت یک میلیون و 682 هزار و ۳۱۴ نفر و 474 هزار و 546 خانوار بوده که نسبت به سال 85 رشد منفی 3.9 درصدی ونسبت به سال 1375 رشد منفی 10 درصدی داشته است. قربانی درباره مهمترین عوامل اقتصادی ،فرهنگی واجتماعی موثر برمهاجرت روستاییان به شهرها و حاشیه شهرها دراستان خراسان رضوی میگوید: درباره علل کاهش جمعیت روستایی و مهاجرت به شهرها می توان به مواردی از جمله کمبود های آموزشی، رفاه و بهداشت و نبود اشتغال دائمی اشاره کرد. وی میافزاید: جوامع روستایی دارای استعدادهای علمی نهفته ای بوده که به طور عمده مفاخر و مشاهیر علمی کشور از این دیار هستند، در سال های اخیر با رشد فناوری و ارتباطات، تمایل خانواده ها به ارتقای سطح آموزشی فرزندان بیشتر و همین موجب شده تا روند مهاجرت افزایش یابد. به گفته وی به دلیل افزایش امکانات رفاهی بهداشتی شهرها و افزایش جذابیت آن، جوانان روستایی به بهانه کار بیشتر وزندگی آسان تر به شهرها مهاجرت کرده و پس از ازدواج در همان شهر سکونت می کنند که این، موجب افزایش جمعیت دختران در سنین بالا در روستاها شده است.
437 روستا در حال خالی شدن است
قربانی می افزاید: کمبود منابع آبی و نبود برنامه ریزی منسجم نهادهای متولی در راستای الگوی کشت و بازار محصولات کشاورزی، بهره وری منابع آب را به شدت کاهش داده و به جز تعدادی از روستاها که با برنامه مشارکتی و خودجوش توانسته اند منابع آبی را مدیریت کنند، سایر مناطق روستایی به شدت با معضل کم آبی مواجه اند و کشاورزی سنتی با کشاورزی نوین جایگزین نشده است.
به همین علت شاید کمبود آب و خشکسالی های اخیر نیز یکی از مهم ترین دلایل خالی شدن روستاها از جمعیت بوده است به طوری که روستاهای خالی از سکنه استان، بیشتر از روستاهای ساکن بوده و آبادی های بالای 20خانوار که99.9 درصد جمعیت روستایی ما را تشکیل می دهد، تنها 87 درصد روستاها را شامل می شود. به عبارتی 437 روستای دیگر که جمعیت کمتر از 20 خانوار دارند نیز به دلایلی که ذکر شد در حال خالی شدن هستند. افزایش دافعه های زندگی در روستا از قبیل نبود سامانه حمل ونقل مسافر ، خطوط ارتباطی، سوخت ، ضعف آموزش های عالی،کسب وکار کم سود و ...نیز مزید برعلت شده است. نبود اشتغال دایمی و رفت و آمد جمعیت فعال در فصول بیکاری روستا هم موجب شده تا جمعیت روستا به خاطر نبود شغل، به روستا بر نگردد. علت کاهش زاد و ولد یا همان کاهش رشد عمومی جمعیت و مهاجرت جمعیت روستایی، جست وجوی کار، تحصیل، ازدواج و دستیابی به رفاه بیشتر در شهرهاست، در مجموع بعد اقتصادی مهاجرت از سایر ابعاد موثرتر به نظر می رسد. کاهش توجیه اقتصادی روش های سنتی تولید بخش کشاورزی، تنوع نداشتن مشاغل، نبود مشاغل کنار مزرعه و فرصت های کسب و کار تکمیلی در بخش های صنعت و خدمات در مناطق روستایی از عوامل اصلی کاهش فرصت های شغلی روستایی به شمار می رود.
توسعه زیرساختی در 94 درصد روستاهای استان
مدیرکل دفتر امور روستایی استانداری درباره راهکارهای اجراشده در گذشته و برنامه های آینده برای جلوگیری ازمهاجرت روستاییان به شهرها میگوید: پرداختن به موضوع توسعه روستایی از ابتدای انقلاب در دستور کار بوده و در برنامه های مختلف توسعه نیز به روش های مختلف به آن پرداخته شده است. اما آنچه حجم اصلی فعالیت ها را شامل می شود و بیشترین منابع مالی دولت را به خود اختصاص می دهد، پرداختن به توسعه روستاها از نظر مسائل زیرساختی و عمرانی بوده، به گونه ای که شرایط روستاهای کشور و استان به لحاظ خدمات زیربنایی و عمرانی پیشرفت قابل توجهی کرده است. هم اکنون 94 درصد از روستاهای استان از جاده آسفالته، 100 درصد روستاها دارای طرح هادی، 100 درصد روستاهای بالای 10 خانوار از برق، 78 درصد روستاها از آب شرب سالم و حدود 100 درصد روستاهای واجد شرایط از خانه بهداشت برخوردارند. حتی در سال های اخیر با حمایت مضاعفی که از نهاد دهیاری صورت گرفته طرح هایی نظیر ایجاد پارک، بوستان های روستایی، آرامستان ها، اماکن عمومی و بهداشتی و ایجاد فضاهای ورزشی با سرعت در حال اجراست. به عنوان مثال در طول یک سال گذشته حدود 3.5 میلیون متر مربع از معابر روستایی توسط دهیاری ها زیرسازی، جدول گذاری و نزدیک به 2 میلیون متر مربع با دریافت قیر رایگان از دولت آسفالت شده است که می توان این میزان کار را با به سازی معابر شهری در شهر بزرگی مثل مشهد مقایسه کرد. گازرسانی به مناطق روستایی بر اساس بند ق تبصره 2 قانون بودجه سال 93 در دستور کار دولت قرار گرفته و با حمایت مناسبی که از سوی شورای پول و اعتبار صورت گرفت، منابع قابل توجهی برای گازرسانی به نواحی روستایی اختصاص یافت و اکنون بیش از 78 درصد روستاهای استان از پوشش گازرسانی برخوردارند.
هنوز هم شاهد روند مهاجرت هستیم
البته این مهم به دلیل آن که نتوانسته است، در قالب الگوی علمی و دقیقی با موضوع های توسعه از ابعاد اجتماعی، اقتصادی و حتی زیست محیطی همراه شود، خروجی های مناسبی در حد توقع سیاست گذاران و برنامه ریزان نداشته است به گونه ای که هنوز هم شاهد روند مهاجرت روستاییان به شهر هستیم. خدمات و اقدامات زیرساختی باید به گونه ای تعریف و اجرا شود که سرمایه اجتماعی را ارتقا دهد، ارتباطات اجتماعی را تسهیل کند، روابط انسانی را ارتقا بخشد و امید و نشاط را در جامعه رواج دهد از طرفی خدمات زیر ساختی باید کمک کند تولید در مناطق روستایی ارزان تر و کم هزینه تر شود
و صرفه اقتصادی سرمایه گذاری افزایش یابد. این امر، می تواند به رونق اشتغال و افزایش درآمد روستاییان کمک کند. وی در ادامه می افزاید: از ابتدای سال 1394 شناسایی طرح های مشارکت مردم در 2 فرم (مشارکتی و غیرمشارکتی) در استان خراسان رضوی آغاز شد که از مجموع 140 طرح معرفی شده در پایان، با توجه به اولویت های دستگاه های اجرایی ، میزان مشارکت مردم و توجیه پذیری فنی ، مالی و اقتصادی طرح ها، 19 طرح به مبلغ 200 میلیارد ریال به مرحله پرداخت رسیدکه هم اکنون از طریق صندوق کارآفرینی امید خراسان رضوی در حال پرداخت است. وی به تسهیلات خرد اشتغال زایی (صندوق کارآفرینی) اشاره می کند و می گوید: از ابتدای سال 1395 تا کنون با پرداخت اعتباری بیش از 124 میلیارد ریال به 549 نفر از روستاهای استان خراسان رضوی، اشتغال های خرد با سرانه 220 میلیون ریال از طریق صندوق کارآفرینی امید ایجاد شده است.
روستاهای منتخب الگوی توسعه روستایی
قربانی به روستاهای منتخب الگوی توسعه روستایی اشاره می کند و می گوید: از سال 1393 تعداد 29 روستا به عنوان روستاهای الگوی توسعه انتخاب شدند و با حمایت های انجام شده و فعالیت های دهیاران ، شوراها و به خصوص مردم روستا به استاندارد های مدنظر دست یافتند که می توان به ایجاد تعاونی های توسعه روستایی در سال 1394با محوریت اتاق تعاون اشاره کرد. در سال 1395 به دستور معاونت سازمان شهرداری ها و دهیاری های کشور، تعداد 100 روستا که در قابلیت خودکفایی شاخص اند، به عنوان روستاهای منتخب الگوی توسعه به دفتر امور روستایی معرفی شده اند. قربانی به طرح های درآمدزایی دهیاری ها نیز اشاره میکند و می گوید: تعداد 183 روستا از مجموع روستاهای استان خراسان رضوی که طرح هایی با مزیت درآمدزایی داشتند، انتخاب شدند که مقرر است دهیاری ها با توجه به حجم پروژه، طرح توجیهی را تهیه کنند.قربانی شناسایی طرح های برتر و الگویی در روستاها رایکی دیگر از اقدامات معرفی میکند و می گوید: هدف اصلی در این پروژه ایجاد مشاغل خرد با بازدهی بالاست لذا سعی شده طرح های اقتصادی و اشتغال زا که ابتدا با اعتبارات خرد قابل اجرا هستند، راهاندازی شوند که تاکنون تعداد 30 طرح الگویی در حوزه کارآفرینی و پروژه های عمرانی و خدماتی و همچنین گردشگری از سوی فرمانداری ها شناسایی و به استان معرفی شده اند.