سینا واحدی-با توجه به شرایط موجود و تغییرات اقلیمی، شرایط جغرافیایی و توپوگرافی کشور میزان خسارت ناشی از بروز سیلاب در کشور رو به افزایش است. در سال های اخیر شاهد تغییر الگوی بارندگی در کشور بوده ایم، به طوری که بارندگی ها به میزان خیلی زیاد و در زمان کم روی می دهد و زمینه برای وقوع سیلاب های شدید فراهم می شود. در زمان وقوع سیلاب بار معلق، رسوب و چگالی رودخانه و میزان قدرت تخریب آن بالاتر می رود.بیش از یک سوم استان خراسان رضوی در طول این سال ها زیر سیلاب رفته است. افزایش این پدیده در سال های اخیر ضرورت شناخت بیشتر و بهتر ما از این واقعه و نیز جلوگیری یا پیشگیری از آن را مشخص می کند. براساس آمار اعلامی در سال آبی گذشته سیل بیش از 100میلیارد تومان خسارت به استان وارد کرده است. این آمار در کشور به اذعان مدیرکل دفتر مدیریت بحران و پدافند غیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران به عددی بین هزار تا شش هزار میلیارد تومان می رسد.در چند روز گذشته سیل دیگری به همراه طوفانی سهمگین که دومین رتبه سهمناکی را در بین طوفان ها دارد در تگزاس امریکا رخ داد. این حادثه در طول 5روز منجر به حدود 1.5 متر بارش شد که 100هزار میلیارد لیتر آب را به چند شهر روانه کرد و 30 کشته برجای گذاشت.
خسارات اجتماعی سیل
سیل در حقیقت افزایش ارتفاع آب رودخانه و مسیل و بیرون زدن آب از آن و اشغال بخشی از دشتهای حاشیه رودخانه است که میتواند با غرقاب کردن منطقه باعث وارد آمدن خسارت به ساختمان و تاسیسات عمومی شود و تلفات انسانی و دامی به همراه داشته باشد. در مواردی نیز سیل میتواند ناشی از افزایش سطح آب دریاچه یا دریا باشد که در این موارد جریان بادهای شدید تاثیر زیادی خواهد داشت. هر ساله سیل خسارات زیادی به مزارع ، زمین هـای کشاورزی، راه ها، سـدها، پـل هـا و جـاده هـا وارد می کند و در برخی مـوارد باعـث مـرگ بـسیاری از انـسان ها و دام هـا و در نتیجـه باعـث تخریـب سـاختار اجتمـاعی جوامع و خسارت های مالی و جانی فراوانی می شود.
10شیوه علمی برای آبخیزداری
روش های اصلی مهار سیلاب از زمان های دور به کار گرفته می شود. این شیوه ها شامل احیای جنگل ها ، احداث سیل بندها ، سدها ، مخازن و کانال های سیلاب بر است.دکتر سمیه مختاری مدرس گروه جغرافیا و برنامه ریزی روستایی در تبیین شیوه های آبخیزداری این گونه توضیح می دهد: به جز شیوه های عمومی مانند احداث انواع سد و بند و ایجاد کانال های مسیردهی به روان آب ها، حدود 10 شیوه علمی برای آبخیزداری موجود است که بنا به مقتضیات و شرایط زمانی و مکانی هر منطقه استفاده و انجام می شود. از جمله شیوه های آبخیزداری می توان به کشت و زرع، ایجاد یا تقویت پوشش گیاهی، پی تینگ، فاروئینگ و پلکانی کردن مسیل ها اشاره کرد.
پیش بینی سیل نیاز به داده های اطلاعاتی دارد
این مدرس کشاورزی در دانشگاه همچنین درباره پیش بینی سیل و برنامه ریزی از قبل برای این حادثه می گوید: برای پیش بینی سیل در یک رودخانـه، باید در آغاز از طغیان رودخانه آگاهی لازم را داشته باشیم، آنگاه به گزارشی در زمینه سطوح طغیان درباره آخرین سیل ها نیاز داریم این داده ها نـشان میدهـد کـه چگونه سطوح مختلف سیل اغلب دوباره حادث می شود. نقشه بلایای سیل، پهنه هایی را نشان می دهد که با طغیان رودخانه سیل هایی را به وجود مـی آورد.
35 درصد استان سابقه سیل خیزی و سیل گیری دارد
در اثر سیلی که 20 مرداد در شهرستان های فریمان، درگز، نیشابور، کلات، مشهد و سرخس رخ داد 58 روستا خسارت دید و 9 نفر جان باختند. بیشترین خسارت مربوط به مراتع کشاورزی، دامداری ها و وسایل نقلیه کشاورزان بوده است.
استاندار خراسان رضوی پس از سیل اخیر بر توجه به لزوم مدیریت سیلاب ها در استان تاکید و بیان کرد: 35 درصد گستره استان سابقه سیل خیزی و سیل گیری دارد. این موضوع نشان می دهد خراسان در برابر سیل تا حدی آسیب پذیر است. با یک مدیریت صحیح می توان تهدید جریان سیلاب را به فرصت تبدیل و این آب ها را برای مصارف مختلف جمع آوری کرد. باید برای مبادی شکل گیری سیل در بالادست و مسیرهای رودخانه چه در بستر و چه در حریم آن ها تدبیری اندیشیده شود تا سیلاب ها در مسیر مناسب هدایت شوند.
48 سیل در 9ماه با 25 میلیارد تومان خسارت
براساس گزارش تهیه شده توسط اداره کنترل سیلاب معاونت آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی استان، در سال آبی 96-95 تا انتهای خرداد 48 سیل در استان رخ داده است که مجموع خسارت های آن حدود 25 میلیارد تومان بوده است. البته با توجه به طرح های آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی استان، میزان استحصال آب پروژه های اجرا شده آبخیزداری در شهرستان های استان بیش از40 میلیون متر مکعب برآورد شده است. اگر سیل اخیر در مرداد را نیز محاسبه کنیم، به عددی بیش از 100 میلیارد تومان خسارت می رسیم.
آخرین سیل به تنهایی 70میلیارد خسارت
براساس گزارش تهیه شده توسط اداره کنترل سیلاب معاونت آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی استان «در مورخه 96.5.20 وقوع یک بارش رگباری تابستانی در مناطق مرتفع و دامنه های مرتعی شهرستان های مرزی کلات و گناباد، موجب جاری شدن سیلاب های کم سابقه ای شده است که همراه با تلفات انسانی و خسارت های مالی گسترده به گردشگران و اهالی روستاهای مسیر رودخانه ها بوده است. بنابراین پیشنهاد می شود در کلیه حوزه های مرزی گفته شده مطالعات بازنگری تهیه و کلیه مکان های مستعد برای انجام عملیات کنترل و مهار سیلاب شناسایی شود. بدیهی است با اجرای پروژه های پیشنهادی علاوه بر کاهش خسارت های سیل می توان حجم قابل ملاحظه ای از آب های خروجی از مرز را استحصال و بهره برداری کرد."
خسارات سیل اخیر
مجتبی مزروعی رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی نیز درباره سیل اخیر که خسارت های زیادی به بعضی از شهرهای استان وارد کرد، می گوید: سیل اخیر به مزارع شهرستان های کلات، سرخس، درگز و نیشابور در مجموع 70 میلیارد تومان خسارت وارد کرده است. خسارت به دو هزار هکتار زمین باغی و زراعی، صدمه به دو هزار راس دام، خسارت به 50 منبع آبی و تاسیسات انتقال آب، تلف شدن هزار و 125 ماهی و خسارت به باغ های گردو و درختان دانه دار از جمله صدماتی است که به بخش کشاورزی بر اثر سیل اخیر وارد شده است.
مرجع اعلام خسارات نیستیم، اما بانک اطلاعاتی داریم
محمود اعظمی راد معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی درباره گزارش های میزان خسارت سیل در استان می گوید: مرجع اعلام میزان خسارت های وارد شده پس از حوادث و بلایای طبیعی ، اداره کل مدیریت بحران استانداری است. اما معاونت آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی، بانک اطلاعاتی سیل دارد تا پس از وقوع سیل گزارش تحلیلی خود را به نهاد های مربوط ارائه کند.این بانک اطلاعاتی زیرمجموعه دفتر کنترل سیلاب کشوری است. هر سال در انتهای سال آبی یعنی پایان شهریور گزارش سالانه تفصیلی و تحلیلی از آثار سیل ها و روان آب ها و نیز طرح های اجرا شده در زمینه آبخیزداری ارائه می کنیم.
خسارت مستقیم را برآورد می کنیم
اعظمی راد درباره شیوه برآورد خسارت های وارد شده برای هر سیلاب نیز می گوید: برآورد تشخیصی و تحلیلی ما برای خسارت های پدید آمده از وقوع سیل شامل خسارت های مستقیم و عینی است. این خسارت ها شامل تخریب تاسیسات زیربنایی، اخلال در پروژه های آبخیزداری، خسارت به سطوح تحت کشت و کشاورزی و نیز واحدهای عمومی و مسکونی است. برای مثال در سیل اخیر که در شهرهای مشهد، چناران، سرخس، فریمان، کلات و درگز رخ داد، کارشناسان ما میزان خسارت مستقیم را 70 میلیارد تومان تشخیص دادند اما بررسی خسارت های اجتماعی در این نوع سنجش انجام نمی گیرد.
طرح داریم، بودجه برای اجرا نداریم
اگر اقدامات کارشناسی در حوزه آبخیزداری رخ بدهد و مسیر و میزان سیل کنترل شود ، می توان از آب حاصل شده بهره برداری کرد و نیز مانع از تخریب گسترده شد. معاون آبخیزداری استان در پاسخ به این که چه اقداماتی در حوزه آبخیزداری برای کنترل و مهار سیل در استان انجام شده است، می گوید: به صورت پراکنده اقداماتی را انجام داده ایم. برای مثال در حوضه تیرگان درگز اگر اقدامات آبخیزداری نبود، در سیل اخیر خسارت های بسیار زیادی به روستاهای آن منطقه وارد می شد. همچنین در مناطق خادمانلو ،میان کوه، مناطق مرکزی کلات، درگز و بهشت دره و... کارهای بسیاری انجام دادیم که باعث شد بخش عمده ای از سیل را مهار و سرعت تخریب را کم کنیم.
اعظمی راد با بیان این که در مناطقی که طرح های آبخیزداری را اجرا نکرده بودیم، خشارت سیل زیاد بود،ادامه می دهد: هم اکنون برای همه مناطق طرح آبخیزداری داریم، اما به علت کمبود اعتبارات نتوانستیم طرح ها را به اجرا درآوریم. برای مدیریت بحران این گونه طرح ها، کمتر از یک میلیارد تومان دریافت کرده ایم. این مقدار به اندازه هزینه های اجرایی معمول ماست.
مقصر نبود اعتبارات است
معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی استان با بیان این که اعتبارات لازم را برای اجرای همه طرح ها نداریم، می افزاید: با وجود این که کل اعتبارات محقق شده سال گذشته ما به 500میلیون تومان هم نرسیده است، توانستیم در بخش تایباد 30 میلیون متر مکعب آب را کنترل و بهره برداری کنیم. متاسفانه ما بعد از سیل های رخ داده در اردیبهشت به یاد سیل می افتیم و نگران خسارت آن میشویم. همیشه پس از وقوع سیل، استانداری و مجموعه های مربوط به فکر جلوگیری از رخداد سیل می افتند در حالی که باید قبل از وقوع آن به فکر بود. زیرا نمی توانیم زمان رخداد سیل را پیش بینی کنیم، اما می توان با شیوه های مختلف آن را کنترل و مهار کرد.
به هیچ وجه نمی توان جلوی سیل را گرفت
حجت علی شایانفر مدیر کل مدیریت بحران استان خراسان رضوی درباره جلوگیری از رخداد سیل می گوید: ما از وقوع سیل و سیلاب به هیچ وجه نمی توانیم جلوگیری کنیم. شاید بتوانیم از آثار آن بکاهیم، اما نمی شود از سیل جلوگیری کرد. اصولا وقوع سیلاب را هیچ کس نمی تواند از بین ببرد، اما با اقدامات سازه ای و غیر سازه ای میتوان خسارت های سیلاب و تعداد کشته ها و زخمی ها و همچنین خسارت های وارد شده به مسیر سیلاب را کم کرد، اما هر کاری هم انجام دهیم، نمی توانیم خسارت سیل را به صفر برسانیم. نه در ایران که در هیچ جای دنیا نمی توان این گونه عمل کرد.
ما هماهنگ کننده کلان هستیم
مدیر کل مدیریت بحران استان در پاسخ به این که چه اقدامات سازه ای و غیر سازه ای انجام شده است و همچنین در باره کاهش خسارت های سیل می گوید: ریاست کارگروه سیل با شرکت آب منطقه ای است، ما به عنوان هماهنگ کننده کلان هستیم. شرکت آب منطقه ای می تواند توضیح بدهد.شایانفر همچنین درباره برآورد خسارات سیل در سال گذشته می گوید: مجموع خسارت ها را داریم، اما در حوزه سیل باید به تفکیک دربیاوریم و بعد از آن اعلام کنیم.
می توانم سوالات تخصصی را پاسخ بدهم
شایانفر درباره اقدامات پیشگیرانه ای که می توان توسط آبخیزداری انجام داد، نیز می گوید: متولی آبخیزداری در اداره کل منابع طبیعی است. اگر می خواهید ببینید چه مقدار اقدامات انجام شده یا چقدر طرح های پیشگیرانه اجرا شده است، باید از همان دوستان بپرسید. من می توانم سوالات تخصصی در این باره را پاسخ بدهم.
در 3-2 سال اخیر بودجه پیشگیرانه نداشتیم
شایانفر مدیر کل مدیریت بحران استان درباره این که آبخیزداری بیان کرده است ما طرح های بسیاری برای تمامی مناطق استان داریم، اما به علت کمبود بودجه نتوانسته ایم تمام آن را اجرا کنیم، آیا می شود تمهیداتی چیده شود تا اعتباراتی به این مسئله تخصیص داده شود یا کمکی به تحقق بودجه های مصوب برای آن ها کرد، این گونه پاسخ می دهد: اعتباری که ما داریم از محل منابع ماده 10 قانون بخشی از مقررات مالی دولت و همچنین ماده 12 قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور است. در سه سال اخیر تقریبا اکثر این اعتبارات برای پروژه های مقابله ای انجام شده است، یعنی پس از وقوع حادثه هزینه شده است. بنابراین برای امور پیشگیرانه، اعتباری برای مدیریت بحران حداقل در دوسال اخیر اختصاص نیافته است. طبیعی است که آبخیزداری طرح های بسیاری داشته باشد، اما آن ها می توانند از بخش اعتبارات ملی، اعتبارات استانی و از اعتبارات ماده 180 استفاده کنند تا طرح های خود را به سرانجام برسانند. اگر از محل مدیریت بحران اعتبار پیشگیرانه ای اختصاص یابد، ما حتما آن ها را در اولویت می گذاریم.
صندوق بیمه سیل
با توجه به حوادث طبیعی که در استان رخ می دهد باید موضوع بیمه برای مدیریت بحران در سطح ملی فراگیر شود و بیمه ها در حوزه خسارت های ناشی از بروز حوادث طبیعی با دستگاه های اجرایی مشارکت داشته باشند.استاندار خراسان رضوی پس از خسارت های وارد شده به شهرها و روستاهای استان در سیل اخیر به ضرورت تشکیل صندوق بیمه سیل اشاره کرده و گفته است: سازمان های بیمه گر می توانند با مشارکت دستگاه های مسئول در مناطق مختلف استان صندوق بیمه تشکیل دهند و تهدیدهای ناشی از بروز سیل و زلزله را با بیمه کردن کالا و دام ها تبدیل به فرصت کنند.
هر روز بحران در کمین است
برای پیشگیری از وقوع سیل استفاده از روش های آبخیزداری امـری ضـروری است و در به کارگیری هر یک از روش ها توجـه بـه نـوع خاک، آب و هوا، پوشش گیاهی، محـدوده سـاخت و ساز و... نیز لازم است. همچنین ضرورت دارد برای شهرهایی از استان که در معرض تهدید سیل قرار دارند، ضـمن انجام مطالعات، طراحی و برنامه ریزی لازم برای مهار سیلاب انجام شود. در این صورت می توان با هماهنگی مسئولان منابع طبیعی، جهاد کشاورزی و اداره مدیریت بحران تمهیـدات لازم را فراهم آورد و از خـسارات ناشی از سیل کاست.
اقدام لازم برای حفظ شهر از خطر سیل به عهده شهرداری است
مهندس میرقاسمی دبیر کارگروه امور سیل و مخاطرات دریایی ، برق ، آب و فاضلاب درپاسخ به این که چه اقداماتی در حوزه سیلاب ها انجام شده است، می گوید: بر اساس ماده 55 قانون شهرداری ها، حفظ، حراست و بهره برداری از رودخانه های داخل شهرها به عهده شهرداری هر شهر است. همچنین اتخاذ تدابیر مؤثر و اقدام لازم برای حفظ شهر از خطر سیل و مهار آن در شهرها نیز به عهده شهرداری هاست. اما ما نیز بر اساس وظیفه و مسئولیتمان در شرکت آب منطقه ای اراضی خارج از شهرها را تحت پوشش قرار می دهیم.
اعتبارات پیشگیری ما در دوسال اخیر صفر بوده است
دبیر کارگروه امور سیل استان با توجه به این که مدیریت بحران استان متولی اقدامات سازه ای و غیر سازه ای را شرکت آب منطقه ای استان می داند،درباره اقدامات سازه ای و غیر سازه ای انجام شده به منظور پیشگیری، کنترل و مهار سیلاب، این گونه توضیح می دهد: البته این گونه نیست که مدیریت بحران هم متولی نباشد. اداره کل مدیریت بحران استان هم در این امر بی نقش نیست. ما نیز وظایف و مسئولیت های مشخصی داریم. متاسفانه اعتبارات پیشگیری ما در دو سال اخیر بسیار ناچیز و تقریبا صفر بوده است. با این حال، اقدامات مثبتی را انجام داده ایم. در محل های مشخص شده و آسیب پذیر در حدود 650 عدد تابلوی هشدار سیل نصب کرده ایم. به طور مثال در همین سیل اخیر چهار تابلو در مسیر سیل کلات قرار داشت که متاسفانه به آن ها توجهی نشد. در اقدامی دیگر بازگشایی و سامان دهی رودخانه ها را انجام داده ایم. این اقدام به وسیله دیوارهای ساحلی انجام می گیرد. به طوری که در سیل کلات 300متر دیوار ساحلی داشتیم که مانع بسیاری از خسارات شد.
آزادسازی 730 هکتار از انفال بستر رود
میرقاسمی با بیان این که یکی از مسائل مهم در هنگام سیل مشخص بودن مسیر و بستر رودخانه است، میافزاید: نشان گذاری حد بستر رودخانه در نقاط مختلف استان انجام شده که مشخص کننده بستر رود است.
میرقاسمی دبیر کارگروه امور سیل خراسان رضوی اقدام چهارم شرکت آب منطقه ای استان در زمینه مهار سیلاب ها را آزادسازی اراضی می داند و می گوید: طبق قانون اراضی بستر رودخانه ها، جزو انفال محسوب می شوند و در اختیار دولت هستند. اما علاوه بر آن به لحاظ فنی نیز در محلی که رود عبور می کند، نباید ساخت و ساز غیر مجاز و مانع از عبور آبراه صورت بگیرد. به همین علت 730 هکتار در سال گذشته آزاد سازی و رفع تصرف شده است. درحوزه آبخیزداری نیز وظایف محوله و انجام اقدامات بر عهده اداره کل منابع طبیعی استان است.