استالین، چرچیل و روزولت چه تصمیماتی در مذاکرات تهران گرفتند؟
تعداد بازدید : 75
تعیین تکلیف جنگ جهانی دوم در تهران
گروه اندیشه
lecture@khorasannews.com
در آذرماه 1322 و در بحبوحه جنگ دوم جهانی، تهران میزبان رهبران سه کشور متفقین، یعنی فرانکلین روزولت رئیس جمهور آمریکا، وینستون چرچیل نخستوزیر انگلیس و ژوزف استالین رهبر شوروی بود. به گزارش پایگاه مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، این سه کشور، در سالهای جنگ دوم جهانی، سه کنفرانس مهم در تهران، یالتا و پوتسدام تشکیل دادند و در آن ها، ضمن طرح نقشههای جنگی و استراتژی نظامی خود، درباره شرایط بینالمللی و اوضاع جهان، بعد از پایان جنگ و همچنین، تقسیم ممالک جهان به مناطق نفوذ، به توافقهایی رسیدند. قسمتی از این توافقها و قول و قرارها، پس از پایان جنگ جامه عمل پوشید و برخی دیگر، موجب بروز اختلاف و سوء تعبیرهایی شد که اساس اختلافات سیاسی طرفین و آغاز جنگ سرد و تقسیم جهان به دو بلوک شرق و غرب بود. کنفرانس تهران که در چهارمین سال جنگ دوم جهانی تشکیل شد، تمام وقت خود را صرف طرح نقشههای جنگی و مراحل بعدی نبرد، تا شکست کامل آلمان کرد. انتخاب تهران برای تشکیل اجلاس رهبران متفقین، از مصوبات وزیران خارجه آمریکا، انگلیس و شوروی در مسکو بود.نشست مشترک «آنتونی ایدن» وزیرخارجه انگلستان، «کاردلهال» وزیرخارجه آمریکا و «مولوتف» وزیرخارجه شوروی در مسکو، در اولین روزهای آبان 1322، مقدمه اجلاس رهبران سه کشور در تهران محسوب می شد. البته، انتخاب تهران برای برگزاری چنین نشستی، پیشنهاد استالین بود که روزولت و چرچیل با آن موافقت کردند. کنفرانس تهران، در محل سفارت شوروی برگزار شد و شاه نیز برای شرکت در کنفرانس، ناگزیر بود به سفارت برود. در جریان کنفرانس، چرچیل و روزولت حاضر نشدند به دیدار شاه بروند و با وی تنها در محل سفارت دیدار میکردند. دیدار استالین با شاه نیز، در کاخ مرمر، با تلاش و خواهش یکی از اطرافیان شاه به نام احمدعلی سپهر (مورخالدوله) از مسئولان سفارت شوروی صورت گرفت.
ایران کاره ای نبود!
با آن که واشنگتن و لندن، پیشنهاد مسکو را برای تشکیل اجلاس رهبران آمریکا، انگلیس و شوروی در تهران پذیرفته بودند، ولی به هیچ وجه دولت ایران را در جریان تصمیم خود برای تشکیل کنفرانس در تهران، قرار ندادند و حتی از مذاکرات کنفرانس نیز، گزارشی به مسئولان ایرانی ارائه نشد. آن ها فقط در روز ورود رهبران متفقین، علی سهیلی، نخستوزیر ایران را از برگزاری کنفرانسی با این حساسیت در پایتخت کشورش، مطلع کردند.
تصمیمات گرفته شده
در کنفرانس تهران، طرح عملیات نهایی برای درهم شکستن نیروی مقاومت آلمانیها تهیه شد .مهم ترینِ این تصمیمات عبارت بودند از: 1- ایجاد جبهه دوم و پیاده شدن قوای آمریکایی، انگلیسی، کانادایی و فرانسه آزاد در سواحل نورماندی فرانسه در 16 خرداد 1323، 2- ضد حمله بزرگ ارتش سرخ شوروی به نیروهای آلمان با هدف بیرون راندن قطعی آلمانیها از خاک شوروی در تیر 1323، 3- در کنفرانس تهران، درباره تجزیه آلمان نیز گفتوگوهایی انجام شد. روزولت تنها راه مجازات آلمان را تجزیه این کشور بیان کرد و چرچیل و استالین هم با این نظر مخالفت نکردند. با این که استالین پیشنهاد کنفدراسیونی کردن آلمان را رد میکرد و آن را تهدیدی علیه امنیت مرزهای شوروی میدانست، ولی پیشنهاد تجزیه آلمان را بهعنوان پایه مذاکرات پذیرفت.طبق اسناد و مدارک محرمانهای که بعدها درباره جریان مذاکرات کنفرانس تهران منتشر شد، استالین در این کنفرانس موضوع منابع نفتی ایران و کشورهای ساحلی خلیجفارس را نیز مطرح کرد و خواستار توافقی درباره تقسیم این منابع، در آینده شد. ولی چرچیل گفت که زمان طرح این مسئله نیست و مسائل اقتصادی جهان باید به طورکلی در پایان جنگ بررسی شود. اما بزرگ ترین موفقیتی که در کنفرانس تهران نصیب استالین شد، نزدیکی به روزولت و جلب اعتماد او بود که نتایج خود را در مدت باقی مانده جنگ و کنفرانس یالتا نشان داد.
عدم پایبندی به تعهدات
سران سه کشور بزرگ در تهران، در اعلامیه پایانی خود که شامل یک مقدمه، 9 فصل و شش ضمیمه بود، استقلال و تمامیت ارضی ایران را تضمین و بر تعهد قبلی انگلستان و شوروی درباره تخلیه ایران به فاصله شش ماه بعد از پایان جنگ، تأکید کردند. ولی امضاکنندگان این اعلامیه، چندان به تعهدات خود درباره ایران پایبند نبودند؛ پافشاری انگلیس و شوروی برای کسب امتیازات نفتی از دولت ایران و به ویژه اقدام روسها در منوط کردن خروج نیروهایشان از ایران به اخذ امتیاز نفتی دریای خزر، نقض آشکار حاکمیت ملی و تمامیت ارضی ایران و نقض تعهداتشان در اعلامیه یادشده بود. زمانی که استالین اعلامیه احترام به استقلال و حاکمیت ملی و تمامیت ارضی ایران را امضا میکرد، شهرهای شمالی ایران در اشغال ارتش سرخ بود و وقتی اعتبارنامه سیدجعفر پیشهوری، نماینده حزب توده در نخستین روزهای کار مجلس چهاردهم رد شد، وی و قاضی محمد بهعنوان رهبران دو حزب دموکرات آذربایجان و کردستان، با کمک نظامی روسها در دو استان یاد شده، اعلام خودمختاری کردند. روسها تا زمان انعقاد قرارداد تأسیس شرکت مختلط نفت ایران و شوروی ، در 15 فروردین 1325 و تشکیل کابینه ائتلافی با حزب توده در تهران، در 10 مرداد 1325، حاضر به خروج از ایران نشدند. آمریکاییها و انگلیسیها نیز که در کنفرانس تهران، اعلامیه استقلال و حاکمیت ملی و تمامیت ارضی ایران را امضا کردند، به راحتی مایل به خروج از ایران نبودند.
سه ماه پس از امضای اعلامیه، در اسفند ماه 1322، دو هیئت انگلیسی و آمریکایی، از طرف شرکت های نفتی شوکونی ـ واکیوم و سینکلر آمریکایی و شرکت رویال داچ شل انگلیسی ـ هلندی، به تهران آمدند و هر دو تقاضای امتیاز نفت در نواحی جنوب شرقی ایران را کردند. مذاکرات و حتی حضور این نمایندگان در تهران، محرمانه بود و جز چند تن از مقامات بلندپایه دولت، کسی از مذاکرات نخستوزیر با آنان اطلاعی نداشت. انگلیسیها زمانی نیروهای خود را از شهرهای جنوبی ایران خارج کردند که توانستند طیف وسیعی از سیاسیون وابسته به خود را با تقلب در جریان چهاردهمین دوره انتخابات، راهی مجلس شورای ملی کنند. در همین دوره بود که سید ضیاءالدین طباطبایی، عامل کودتای انگلیسی سوم اسفند 1299، که از 22 سال پیش از آن در خارج از ایران و از جمله 19 سال در اروپا زندگی می کرد، به خواست انگلیسیها به تهران بازگشت و بهعنوان نماینده به مجلس چهاردهم راه یافت.
کنفرانس تهران که در دوره دوم کابینه علی سهیلی برگزار شد، از ابتدا تا انتها به صورت محرمانه و بدون انتشار اخبار آن ادامه یافت. اولین خبر مربوط به این کنفرانس، پس از عزیمت رهبران متفقین به کشورهایشان، توسط سهیلی، در جلسه مشترک هیئت دولت، نمایندگان مجلس و سران لشکری و کشوری، روز دهم آذر 1322، منتشر شد. سهیلی گفت: ابتدا از طریق کاردار شوروی در تهران، در جریان برگزاری این اجلاس در تهران قرار گرفتم. وی افزود: روز 4 آذر، استالین و روز 5 آذر، روزولت و چرچیل وارد تهران شدند. کنفرانس مشترک آنان روز 6 آذر شروع شد. روز هفتم آذر، نشست محرمانه آنان در سفارت شوروی جریان داشت و روز نهم این نشست خاتمه یافت و اعلامیه مشترک آنان منتشر شد و روز دهم، رهبران هر سه کشور از ایران خارج شدند.