گروه ادب و هنر- در بررسی ادوار مختلف شعر فارسی باید زمینه ها، تحولات اجتماعی و سیاسی و دگرگونی های فرهنگی و حتی معیشتی را فرا چشم داشت تا بررسی ها واقع بینانه به دور از هر گونه پیش داوری باشد. انقلاب اسلامی ایران به عنوان واقعه ای بزرگ که سرنوشت ملت ایران را در برهه ای درخشان و تاریخی رقم زده است، نمی تواند از این قاعده مستثنی باشد؛ حادثه ها و لحظه های انقلاب آشکار و پنهان به دنیای شعر راه یافته اند. وقوع حادثه های بزرگ، لحظه های خطیر و سترگ، لحظه هایی که با حیات و مرگ انقلاب پیوند داشت، نمی تواند و نباید بر سروده ها و احساس شاعران بی تأثیر باشد. شعر انقلاب اسلامی، شعری پویا و متحرک است که شمیم طراوت و سر زندگی از واژه واژه آن به مشام می رسد. در شعر این دوره بر خلاف دوره های قبل که یأس و سر خوردگی در اشعار شاعران موج می زد، دیگر از واژه های «شب» و «زمستان» و «وحشت» و «بن بست» اثری نیست و اگر گاهی به چنین مفاهیمی بر می خوریم بیشتر مراد نفی آن ها و بشارت روشنی و امید و پیروزی است. در این جا سعی کرده ایم ضمن بررسی شعر قبل از انقلاب، تاثیر انقلاب را بر شعر، بررسی و واکاوی کنیم که در ادامه مطلب می خوانید.
شعر انقلاب
پیروزی انقلاب اسلامی در ایران برجستهترین وجهه این انقلاب را بروز داد و آن وجهه فرهنگی و فکری آن بود. مقوله ادبیات نیز که ارتباط دو سویه ای با تحولات اجتماعی دارد متاثر از این وجوه بود.
بررسی نقش ادبیات در ایجاد زمینههای تحول پیش از پیروزی انقلاب و بروز و ظهور اندیشههای اصلاح گرانه و آگاه ساز می تواند ارزش آثار ادبی این دوره را مشخص کند. همچنین بازخوانی آثار ادبی دوره انقلاب فرصتی برای بازاندیشی در مقولات انسانی است تا با ژرفابخشی و گسترش آن ها، حوزه پژوهشهای شعر انقلاب بیش از این ها مورد توجه قرار گیرد. در این حوزه شعر انقلاب را باید از هر گونه سطحی نگری در امان نگه داشت و تا حد امکان به عناصر عمیق و جهان شمول آن توجه کرد.
با این که شعر انقلاب اسلامی میراث دار ادبیات دیرینه فارسی است در دوران انقلاب و دفاع مقدس مضامین و موضوعاتی پا به عرصه شعر گذاشت که در نوع خود جذاب و جریان ساز بود.
پیوند شعر با مضامین سیاسی و اجتماعی
شعر فارسی بعد از انقلاب در مقایسه با قبل از آن بیشترین ارتباط را با مضامین فرهنگی و اجتماعی داشته است. فرهنگی شدن جهان معاصر بسیار به این موضوع دامن زده است. شاعران انقلاب سعی کردند با مطرح کردن موضوعات فرهنگی و اجتماعی به ایفای رسالت خود بپردازند. با این اتفاق شعر توانست ارتباط بهتر و بیشتری با توده مردم برقرار کند و به همین دلیل شعر از لحاظ زبانی به زبان محاوره بسیار نزدیک شد و این موضوع یکی از رموز موفقیت شعر در بعد از انقلاب به شمار می رود. به عنوان نمونه قسمتی از مثنوی احمد عزیزی را بخوانید.
یاد آن دوران آبادی بخیر
یاد آن سرچشمه شادی بخیر
یاد آن لب تشنگان روزه ها
یاد آن وقت اذان و کوزه ها
ارتباط شعر با ارزش های اسلامی
بخشی از هدف های شاعران پس از انقلاب به منظور ارتباط و توجه مردم به ارزش های اسلامی بوده است که لازمه شعر انقلاب است. توجه انسان به داشتن روح بلند حق پرستی و تعظیم نکردن در برابر ظلم، ایستادگی در برابر دشواری ها، ستایش عدالت و دعوت به صفا و محبت در اشعار شاعران پس از انقلاب به وضوح نمایان است. شاعر معاصر بهمن صالحی در غزلی می سراید:
درخت کوچک من عاشق بهاران باش
رفیق چشمه و همدرد جویباران باش
در این گریوه که خنجر کشیده هرم عطش
نشان واحه به نومیدی سواران باش
غبار غم بنماید چه جای درد و دریغ
همیشه منتظر بوسه های باران باش
توجه به موضوعات حماسی و تاثیرپذیری از دفاع مقدس
رویکرد دفاع مقدس باعث نوآوری و خلاقیت شاعران در زمینه شعر حماسی شد. حماسه در شعر انقلاب جایگاه ویژه ای دارد. شعر حماسی بعد از انقلاب عهده دار تشجیع و تحریک مدافعان حق طلب شد. از بین شعرهای حماسی ماندگار باید به این شعر عاطفی قیصر امین پور اشاره کرد که حال و هوای آن روزها را تداعی می کند
باید که شعر خاکی و خونین گفت
باید که شعر خشم بگویم
شعر فصیح فریاد
- هر چند ناتمام -
گفتم :
در شهر ما
دیوارها دوباره پر از عکس لاله هاست
این جا
وضعیت خطر گذرا نیست
آژیر قرمز است
مبارزه با رفاهزدگی و بیدردی و یاس اجتماعی
تا پیش از انقلاب آن چه که برخی از شاعران را اذیت می کرد، غارت ثروت مملکت به وسیله بیگانگان بود. از آن جا که یک شاعر نمی تواند راجع به دردهای جامعه بی اعتنا باشد، پس این موارد را گاه با زبانی عاری از هر گونه آرایه لفظی و معنوی و گاه با اشاراتی ادبی گوشزد می کرد اما به دلیل خفقان و سانسورهای بیش از حد این اتفاق رقم نمی خورد و این باعث ایجاد فضایی یاس آلود بدون هیچ امیدی در شعر شاعران می شد. اما این امید و افق های روشن در بدو پیروزی انقلاب درشعر دیو چو بیرون رود فرشته در آید نمایان شد.
شاعران انقلاب در هرجا که نوعی بیعدالتی و تبعیض را دیدهاند بلافاصله از طریق شعر فریاد اعتراض برآوردهاند؛ این نوع شعر به عنوان شعر اعتراض در تاریخ ادبیات انقلاب اسلامی جای باز کرده است. از بانیان این نوع اشعار، علیرضا قزوه است.
شهید و شهادت
شعر شهادت شعری است که ریشه در رگ شعر انقلاب دارد و بیشترین حجم محتوایی را به خود اختصاص داده است. تداوم سالهای دفاع مقدس و عروج عاشقانه شهیدان در واقع پشتوانه اصلی این نوع شعر در دوران پس از انقلاب اسلامی بوده است. از شاعران این گونه اشعار، روانشاد احمد زارعی است که دستی آشنا با قلم شعر داشت. آن عزیز فقید در غزلی زیبا آورده:
دست شهادت از چمن ما چه چیده است
کاین دشت لاله جمله گریبان دریده است
هر رو سیاه لایق این مرگ سرخ نیست
هر کس به مهر جان کند اهدا سپیده است
در چشم ما اگرچه به ظاهر غروب کرد
بشکوه و سرخ در ابدیت دمیده است
ستایش آزادگی
نگرش خاص شاعران به امامان معصوم(ع)، به ویژه سالار شهیدان حضرت امام حسین(ع) فصل تازهای از این موضوع را در شعر فارسی گشود. شاعران پس از انقلاب اسلامی با درک موقعیت زمانی خویش در پی معرفی چهرههای تابناک امامان معصوم(ع) برآمدند.
شاعر معاصر قادر طهماسبی در مدح حضرت علی(ع) آورده:
پایمردی چون علی (ع) پیری نداشت
پارسایی چون علی (ع) میری نداشت
قامت مردی کمانی مانده بود
چون علی(ع) در شست اگر تیری نداشت
چشم امید یتیمی ای دریغ
بی علی(ع)، جز اشک تفسیری نداشت
انتظار
اگر بخواهیم زیباترین اشعار را در موضوع انتظار پیدا کنیم گنجینهای بهتر از ادبیات انقلاب اسلامی نخواهیم یافت. شعر انتظار شعری است دارای جوشش، پیام و یادآور مظلومیت مستضعفان زمین که انتظار موعودی را میکشند که پرچم قسط و عدالت را بربام گیتی به اهتزاز خواهند آورد. شاعر معاصر مشفق کاشانی در این باره سروده:
ای در آیینه دل منتظران چشم به راهت
بر لب چشمه جان در عطش موج نگاهت
خرم آن روز که بازآیی و ما را بنوازی
با نگاهی و بریزیم گل اشک به راهت
نرگس از لاله رخسار دلارای تو گلچین
باغ در جاذبه روشنی طلعت ماهت
تا بگیری زستم داد دل سوختگان را
عدل در پیش تو استاده و انصاف گواهت
منابع:
سامانه اطلاع رسانی پرتال امام خمینی (ره)
فصلنامه زبان و ادب
کتاب شعر و انقلاب نوشته حسین فرزدق
تارنمای تبیان