جواد نوائیان رودسری
info@khorasannews.com
در آموزه های شیعه، امام الگو و چراغ راهنمایی است که راه حق را به طالبان فضیلت نشان میدهد. به همین دلیل، شناخت دقیق سیره امام معصوم برای شیعیان، لازم و ضروری است. با این حال، وجود مبارک امام(ع)، تنها بر فکر و اندیشه پیروان مذهب اهلبیت(ع)، نورافشانی نمیکند؛ بلکه همه انسانها، به فراخور ظرفیتی که دارند، میتوانند از خوان پربرکت آموزههای اهلبیت(ع) متنعم شوند. موضوع ضرورت آشنایی دقیق با سیره اهلبیت(ع)، از دیرباز، دستمایه تدوین و تألیف آثار پرشماری توسط دانشمندان و علمای شیعه و حتی غیرشیعه بوده است. در این بین، جایگاه ویژه علمی و اعتقادی حضرت علی بن موسیالرضا(ع)، به عنوان عالم آلمحمد(ص) و نیز قرار داشتن حرم مطهر آن امام همام در سرزمین ایران، باعث شده است ایرانیان برای شناخت بهتر و بیشتر هشتمین اختر آسمان امامت و ولایت، تحقیقات و مطالعات فراوانی انجام دهند. ماحصل این کوششها، نگارش آثار گران سنگ و پرشماری است که هر یک از آن ها میتواند گوشهای از سیره امام رضا(ع) را در موضوعات و مباحث مختلف، به مخاطبان مشتاق عرضه کند. به مناسبت فرا رسیدن دهه کرامت و ایام ولادت باسعادت حضرت امام رضا(ع)، پنج کتاب، از آثار متأخر انتشار یافته درباره سیره و زندگی امام هشتم(ع) را به شما دوستداران و عاشقان آن امام همام، معرفی میکنیم.
مناظرات تاریخی امام رضا(ع)
یکی از مهم ترین فرصتهای مغتنمی که امام رضا(ع) از آن برای ترویج آموزههای اسلامی استفاده کردند، فرصت مناظره با بزرگان و دانشمندان دیگر ادیان و مذاهب بود. مأمون که به زعم خود در پی راهی برای کاستن از جایگاه علمی و معنوی امام(ع) میگشت، نامآوران و متکلمان برجسته سایر ادیان را به مناظره با امام رضا(ع) دعوت کرد؛ اما مجلس مناظره، به تریبونی برای اثبات حقانیت و جایگاه بیبدیل علمی و معرفتی امام هشتم(ع) تبدیل شد. گفتوگوهایی که میان آن حضرت و دانشمندان حاضر در جلسه مناظره انجام شد، به صورتی دقیق در کتابهای ارزشمندی مانند «عیون اخبار الرضا(ع)» و «التوحید»، اثر شیخ صدوق، آورده شده است. آیتا... مکارم شیرازی، از مراجع عظام تقلید، با استفاده از منابع معتبر، مجموعهای از مناظرات امام هشتم(ع) را، با عنوان «مناظرات تاریخی امام رضا(ع)» ترجمه و منتشر کرده است. این ترجمه روان، درک بسیاری از مباحث پیچیده مطرح شده در مناظرات را، برای خواننده آسان میکند. آیتا... مکارم شیرازی، در مقدمه این کتاب مینویسد:«امیدوارم خوانندگان عزیز هنگام مطالعه این کتاب در سه چیز بیندیشند: 1- در عمق محتوای این مناظرات، 2- در شیوه بحثهای آن حضرت از نظر فن مناظره، 3-در پیامهایی که برای امروز ما دارد و باید در مناظرات خود با مخالفان به کار بندیم.» این کتاب توسط انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی به زیور طبع آراسته شده است.
جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(ع)
یکی از مباحث مهمی که همواره در بررسی زندگانی امام هشتم(ع)، مورد توجه محققان و علاقهمندان قرار میگیرد، موضوع هجرت اجباری آن حضرت از مدینه به مرو است. در این بین، مکانهایی که امام رضا(ع) از آن ها عبور کردهاند نیز، موضوعی قابل تأمل در مطالعات و پژوهشهای تاریخی است. کتاب «جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(ع)، از مدینه تا مرو»، اثری است که به نیاز مخاطبان برای به دست آوردن اطلاعات موثق در این زمینه، کمک میکند. جلیل عرفانمنش، نویسنده این کتاب، در مقدمه مبسوطی که بر آن نوشته، به مشکلاتی که در مسیر تألیف کتاب، از نظر منابع تاریخی قابل اعتماد، وجود داشته است، اشاره میکند و مینویسد: «یکی از نقایص مهم منابع تاریخ زندگانی ائمه معصومین(ع) بی توجهی به عنصرهای زمان، مکان و ترتُّب حوادث است ... شیوه نگارش بسیاری از مورخان قدیم و جدید، نگارش روایی است که عمدتاً به شرح وقایع یا حادثهنگاری محدود میشود.» وی در ادامه این مقدمه، به چگونگی استخراج روایات صحیح تاریخی پرداخته است. در این اثر، مکانهایی که در مسیر حرکت امام رضا(ع) قرار داشته، با دقت بسیار زیاد و وسواس فراوان، شناسایی و به مخاطب ارائه شده است. کتاب «جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا(ع)، از مدینه تا مرو» از سوی انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی منتشر و تا کنون، بارها تجدید چاپ شده است.
زندگانی سیاسی امام رضا(ع)
بخشی از دوران امامت امام رضا(ع)، با درگیریهای امین و مأمون، پسران هارونالرشید، برای رسیدن به منصب خلافت، همزمان بود. دقت در رویکردها و راهبردهای سیاسی امام هشتم(ع) در برابر تغییرات و وقایعی که در دوران حیات بابرکت آن امام همام روی داد، یکی از مهم ترین مباحث قابل بررسی و آموزنده در زندگانی هشتمین اختر آسمان امامت و ولایت است. تاکنون، درباره این موضوع، آثار و نوشتارهای محققانهای از سوی دانشمندان و نویسندگان سرشناس جهان اسلام، منتشر شده که یکی از آن ها، کتاب ارزشمند «زندگانی سیاسی امام رضا(ع)»، نوشته سید جعفر مرتضی عاملی، از علمای برجسته شیعه لبنان است. اصل این کتاب، با نام «الحیاة السیاسیة للامام الرضا علیه السلام» در سال 1398 هـ.ق، منتشر شد. سالها بعد و در جریان برگزاری سومین کنگره جهانی امام رضا(ع)، جمعی از علما و فضلای حوزه علمیه قم، تصمیم گرفتند این اثر ارزشمند را به فارسی ترجمه کنند و در اختیار علاقهمندان قرار دهند. یکی از ویژگیهای مهم کتاب «زندگانی سیاسی امام رضا(ع)» این است که سیر تاریخی آن، تنها به دوران امامت امام هشتم(ع) محدود نیست و خواننده میتواند با مطالعه این کتاب، درباره چرایی و چگونگی شکل گرفتن خلافت جائرانه عباسیان و نحوه به قدرت رسیدن آن ها و همچنین رفتار خلفای عباسی با مخالفانشان، به ویژه شیعیان و علویان، قبل از به امامت رسیدن امام رضا(ع) نیز، آگاهی مناسبی به دست آورد.
امام رضا(ع) و ایران
بیتردید، هجرت امام رضا(ع) به ایران و سپس، شهادت مظلومانه آن حضرت در توس، تأثیر شگرفی بر تاریخ فکری، فرهنگی و اعتقادی ایرانیان گذاشته است. در طول دوران پس از شهادت امام هشتم(ع)، به ویژه پس از افول قدرت عباسیان و شکلگیری سلسلههای ایرانی در شرق و مرکز ایران، بارگاه منور رضوی، همواره از احترام و توجهی ویژه برخوردار بوده است. اُمرا و والیان، صرف نظر از مذهبی که از آن پیروی میکردند، شخصیت و جایگاه رفیع امام شیعیان و نواده رسولخدا(ص) را گرامی میداشتند و در رونق و آبادانی مشهد توس، سعی بلیغ میکردند. بررسی تأثیری که هجرت تاریخی امام رضا(ع) بر ایران گذاشت، موضوع کتابی با عنوان «امام رضا(ع) و ایران»، به قلم سیدحسین حر است. او مباحث این کتاب را در قالب موضوعات تاریخی و از دوران خلافت هارونالرشید آغاز میکند و سپس به دوران پر تنش مأمون و امین میپردازد و میکوشد، تصویری دقیق از اوضاع ایران و به ویژه خطه خراسان، مقارن هجرت امام رضا(ع)، به دست دهد. نویسنده با نثری روان و جوان پسند، تأثیر ولایتعهدی امام رضا(ع) بر اوضاع فرهنگی و دینی مردم ایران را بررسی میکند و در پایان، ضمن نتیجهگیری بحث، مینویسد:«در قرن دوم هجری به دلیل فشارهای امویان و عباسیان، سادات به ایران مهاجرت کردند و هنگام ورود امام رضا(ع) به ایران نیز، عدهای از آن ها به این سرزمین آمدند که بعدها تحت تعقیب عباسیان قرار گرفتند و عده زیادی از آن ها در شهرهای مختلف به شهادت رسیدند و مزارهای هر یک به کانونی برای ترویج فرهنگ تشیع تبدیل شد.» کتاب «امام رضا(ع) و ایران»، توسط نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها و با همکاری دفتر نشر معارف، به زیور طبع آراسته شده است.
اخبار و آثار حضرت امام رضا(ع)
پژوهش درباره روایات و احادیث نقل شده از امام رضا(ع)، کاری بسیار حساس و تخصصی است و تنها از عهده کسانی بر میآید که با علم حدیث، آشنایی کافی داشته باشند. یکی از برجستهترین محققان معاصر که افزون بر حوزه حدیث، آثار ارزشمندی در عرصه تاریخ و جغرافیا از خود برجای گذاشته، مرحوم حجتالاسلام والمسلمین عزیزا... عُطاردی است. وی که در سال 1393 هـ.ش، دار فانی را وداع گفت، در میان آثار پرشمار و قابل استفادهای که در دوران عمر پرثمرش به رشته تحریر درآورد، بخشی را به جمعآوری احادیث و روایات معصومین(ع) اختصاص داده و آن را به تفکیک هر امام(ع)، با عنوان «مُسند» منتشر کرده است. کتاب «آثار و اخبار امام رضا(ع)»، در واقع ترجمهای از کتاب «مسندالرضا(ع)» است که مرحوم عطاردی، خود آن را به فارسی ترجمه کرده است. او در مقدمه این کتاب، به چگونگی جمعآوری مستندات کتاب اشاره میکند و از سالها تحمل رنج سفر به اقصی نقاط سرزمینهای اسلامی سخن میگوید. برای کسانی که دوستدار معارف اهلبیت(ع) و به ویژه، روایات و احادیث نقل شده از امام رضا(ع) هستند، کتاب «آثار و اخبار امام رضا(ع)» یک فرصت استثنایی محسوب میشود. این کتاب توسط کتابخانه صدر قم، به زیور طبع آراسته شد؛ اما بعدها، ناشران دیگری هم به انتشار آن، همت گماشتند.