ناشنیدههایی از نخستین بیمارستان مدرن و اولین آسمانخراش مشهد
مریضخانه منتصریه و ساختمان چهارطبقه خیابان ارگ، چگونه و در چه زمانی ساخته شد؟
جواد نوائیان رودسری – اگر کمی در حافظه تاریخی شهرمان جستوجو کنیم، نامها و بناهای نوستالژیک که یک تاریخ خواندنی و پربار را پشت خود پنهان کردهاند، کم نیستند. خاطرهبازی با بناهای قدیمی و حتی یادآوری نام آنها، آنقدر جذاب است که کمتر کسی میتواند با دیدن یادداشت یا تصویری از آنها، به سادگی از کنارش بگذرد. امروز میخواهم به صَرْف یک خاطرهبازی شیرین دعوتتان کنم؛ میخواهم از دو ساختمان نوستالژیک شهر مشهد صحبت کنم که یکی با نام و دیگری با ساختمانش، همچنان حیات دارد و به یاد مشهدیها میآورد که شهرشان، چه هویت غنی و باشکوهی دارد. امروز درباره چهارطبقه و بیمارستان منتصریه صحبت خواهیم کرد؛ اولی نخستین آسمانخراش مشهد است و دومی، نخستین بیمارستان مدرن شهر.
بیمارستان منتصریه و یادی از یک واقف
بیمارستان منتصریه را باید قدیمیترین بیمارستان مشهد بدانیم که همچنان مشغول کار است و به فعالیت خود ادامه میدهد؛ بر این ویژگی، باید نخستین بیمارستانمدرنبودن را هم بیفزاییم. این بیمارستان یکی از مراکز درمانی مهم مشهد در اوایل دهه 1300 خورشیدی بود. «محمدحسن میرزا منتصرالملک»، از رجال خیّر خراسان، که موقوفات کرامندی را از خود به یادگار گذاشته است، در زمان حیاتش، چند پارچه از املاک خود را که در جلگه کاشمر و مهولات تربت حیدریه قرار داشت، به همسر خود، بانو «رابعه خانم احترامالسلطنه»، صبیه «محمد میرزا»، واگذار و با وی شرط کرد که از محل فروش این املاک، در مشهد مریضخانهای مدرن و مجهز بسازد. «احترامالسلطنه» نیز، پس از درگذشت شوهرش، با فروش املاک مذکور، در سال 1297 خورشیدی، زمینی به مساحت 3500 ذرع مربع(تقریباً 3400 مترمربع) در حاشیه خیابان دروازه جنت خرید و بیمارستانی به نام «منتصریه»، به یاد همسر مرحومش بنا کرد. به موجب وقفنامه تنظیمشده، تولیت بیمارستان و بقیه املاکی که وقف این مکان شده است، مادامالعمر در اختیار «احترامالسلطنه» قرار داشت و پس از او، تولیت بیمارستان با تولیت آستانقدسرضوی خواهد بود. پس از احداث بنای بیمارستان، «احترامالسلطنه» اداره امور آن را به برادرش «اسدا... میرزا قهرمان»، واگذار کرد. «احترامالسلطنه» در دیماه سال 1327 خورشیدی درگذشت و در بهمنماه همین سال، خانواده او، بیمارستان منتصریه را با املاکی که وقف آن شدهبود، به آستانقدس تحویل دادند. این بیمارستان، که 40 تختخواب داشت، به مرور زمان، دچار فرسودگی بنا شد و به همین دلیل، در سال 1343 خورشیدی، آن را با همان نقشه اولیه، بازسازی کردند. امروزه، این ساختمان قدیمی در خیابان جنت پابرجاست و اقداماتی برای احیای آن صورت گرفته است. به همت آستانقدس رضوی، طی دو دهه اخیر، با حفظ بنای قبلی، ساختمانی مجهز در زمین وقفی ساخته شد که به احترام واقف بیمارستان، آن را «منتصریه» خواندند و امروز یکی از مهمترین مراکز پیوند اعضا در خاورمیانه است.
آسمانخراش فرهنگی مشهد
تقاطع خیابان ارگ(امام خمینی(ره)) مشهد با بولوار مدرس که قدیمیهای شهر آن را با نام «دروازه طلایی» میشناسند و شاید این نام به واسطه کثرت مغازههای زرگری در اطراف آن باشد، یکی از نوستالژیکترین ساختمانهای تاریخ معاصر مشهد را در خود جا داده بود که در دوره پهلوی دوم، ویران شد. بنای این ساختمان که نخستین ساختمان چهارطبقه شهر مشهد بود، اواخر دوره قاجار، در سال 1304 خورشیدی آغاز شد و چندسال بعد، به بهرهبرداری رسید. چهارطبقهبودن ساختمان، آنقدر برای مردم هیجانانگیز بود که همه، اسم «چهارطبقه» را برایش انتخاب کردهبودند و ساختمان را با این عنوان به هم معرفی میکردند و کاری نداشتند که نام مالک و ساکن آن چیست. بنای چهارطبقه، طبق گزارش نویسنده کتاب «مزار میرمراد»، توسط یکی از متمولان تازه از روسیه برگشته ساخته شد؛ میدانیم که آن فرد متمول، یکی از اعضای خانواده مشهور نصیرزاده بودهاست. نصیرزادهها که نام آنها روی برخی مراکز آموزشی شهر همچنان باقی است، اصالتاً از قفقازیهای مقیم مشهد بودند. بنای چهارطبقه، در ابتدای کار مهمانخانه بود و در حیاط بزرگ و مصفای آن، کافه موزیکال پارس قرار داشت. یکی از مشهدیهای قدیمی در نوشتههایش، چهارطبقه را «چشم و چراغ ایران»! معرفی کرده و نوشتهاست: «در مشهد ما یک عمارت چهارطبقه وجود دارد که چشم و چراغ ایران است ... خوشبختانه اینجا مهمانخانه شده و عموماً میتوانند از داخل آن و مناظر خارجیاش استفاده کنند ... اتاق طبقه چهارم این مهمانخانه گنجایش 500 نفر را دارد.» ظاهراً در همین اتاق بزرگ بود که گاه به گاه برنامه تئاتر برگزار میشد و باید آن را یکی از نخستین سالنهای تئاتر مشهد بدانیم. طبق گزارش علی نجفزاده در کتاب «گروههای مهاجر به مشهد از صفویه تاکنون»، بنای چهارطبقه شهر مشهد، در سال 1324 و طی یک اجارهنامه، از قرار ماهی پنجهزار ریال به اداره آموزش و پرورش وقت اجاره داده شد و در سال 1340، نصیرزادهها این بنا را در ازای یک سیر نبات و یک ریال وجه رایج، به اداره فرهنگ بخشیدند. اداره فرهنگ خراسان متعهد شد در عوض عمارت چهارطبقه، دبیرستان «عاملی» را به نام «جلیل نصیرزاده» و دبستان «هروی» را به نام دبستان «ایوب نصیرزاده» نامگذاری کند و در صورت تغییر بنا یا تغییر محل آن، نسبت به دو بنا به همین نحو رفتار شود. با این حال، ساختمان چهارطبقه مشهد، اوایل دهه 1350 تخریب شد؛ چون قرار بود بولواری بزرگ را در امتداد خیابان خسروی مشهد بنا کنند.